Ο ναός της Ανάληψης στη Ζάκυνθο αρχικά ανήκε σε μονή που ιδρύθηκε το 1505. Όμως φαίνεται πως το μοναστήρι ερημώθηκε ήδη μέσα στον 17ο αιώνα. Ο ναός ξανακτίζεται μετά τον σεισμό του 1636, ενώ δεν υπάρχει καμιά αναφορά για την μονή. Περιερχόταν σε επιφανείς οικογένειες της Ζακύνθου, μάλιστα τον 18ο αιώνα ανήκει στην οικογένεια Μαρτελάου, του διδασκάλου του Σολωμού και του Φωσκόλου. Καταστρεφόταν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό από τους σεισμούς που ακολούθησαν και μετά την σεισμοπυρκαγιά του 1953, χτίστηκε νέος και μεγαλύτερος ναός.
Παραδόσεις: Ο ναός της Ανάληψης θεωρείται μια από τις ιερές στέγες του Αιγιαλού ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα. Κάθε χρόνο στην πλατεία του ναού διοργανώνονταν μεγάλο πανηγύρι που διαρκούσε τρεις με τέσσερις μέρες και συμμετείχαν όλοι οι Ζακυνθινοί ανεξαρτήτου κοινωνικής τάξης. Έψηναν αρνιά και κατσίκια και οικογένειες έπαιρναν ψητά από τον δρόμο. Από το βήμα του ναού ο λόγιος Αντώνιος Μαρτέλαος, δάσκαλος του Σολωμού και του Φώσκολου, εκφωνούσε τους ενθουσιώδεις χριστιανικούς και πατριωτικούς λόγους του.
Φάσεις: Ο ναός και η μονή της Ανάληψης υπήρχαν το 1505 και ανήκαν στην οικογένεια Φραγκοπούλου. Το 1578 η μονή ανήκει στον λόγιο και σύνδικο Ιερώνυμο Λήταρχο που με την διαθήκη του το 1599 ορίζει η κληρονόμος του να χτίσει οικήματα γύρω από τον ναό για τους φτωχούς. Ο ναός καταστράφηκε από τον σεισμό του 1636 και τον επόμενο χρόνο ξεκινούν οι εργασίες ανακαίνισης. Τον εικονογραφικό διάκοσμο του ναού ανέλαβε κατά πάσα πιθανότητα ο αγιογράφος Φιλόθεος Σκούφος. Τον 18ο αιώνα ο ναός με την μεγάλη πλατεία μπροστά λειτουργούσε και ως κοιμητηριακός με το νεκροταφείο των ενοριτών δίπλα. Τότε περιήλθε στην κυριότητα της οικογένειας Μαρτελάου. Υπέστη πολλές επισκευές και ανακαινίσεις μετά από σεισμούς. Το 1953 καταστράφηκε ολοσχερώς και σύντομα ξανακτίστηκε μεγαλύτερος.
Αναλυτική περιγραφή: Ο ναός είναι σε περίοπτη θέση στην πλατεία της Ρούγας. Πρόκειται για μια τρίκλιτη βασιλική με την κύρια είσοδο στην δυτική πλευρά, πίσω από την πλατεία. Η πλευρά αυτή ενισχύεται με την παρουσία κλειστού προστώου με δυο κίονες. Ψηλότερα στο επίπεδο του γυναικωνίτη υπάρχει τρίλοβο παράθυρο. Η βόρεια πλευρά του έχει επίσης μια θύρα, μικρότερη όμως και συνολικά πέντε παράθυρα. Στην ανατολική πλευρά συναντάμε την τριμερή αψίδα του Ιερού, με το μεσαίο τμήμα της να είναι μεγαλύτερο. Στο εσωτερικό του ο ναός χωρίζεται σε τρία κλίτη από δυο κιονοστοιχίες με τρεις κίονες. Στα ανατολικά του ναού και επί της πλατείας βρίσκεται το κωδωνοστάσιο. Ακολουθεί τον τύπο του πυργοειδούς και από την προσεισμική του φάση σώζεται μόνο η στιβαρή του βάση, στην οποία υπάρχει ένα μικρό εικονοστάσι με την σύγχρονη εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας. Ο κορμός του είναι συμπαγής και ψηλός. Χωρίζεται σε τρεις ζώνες με τυφλά τόξα. Στο τελευταίο επίπεδο υπάρχει εξώστης και ανά δυο σε κάθε πλευρά ανοίγματα για την τοποθέτηση των καμπάνων. Επιστέφεται με οξυκόρυφο τριγωνικό τρούλο δυτικής επίδρασης πάνω σε μια ιδιαίτερα επιμελημένη αρχιτεκτονικά σύνθεση.
Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Ο ναός της Ανάληψης στη Ζάκυνθο είναι ένας από τους πιο παλιούς στο νησί, όμως εξαιτίας των σεισμών το κτίριο κατεδαφιζόταν και ξαναχτιζόταν, οπότε ο εσωτερικός του διάκοσμος δεν θα μπορούσε ποτέ να διασωθεί. Ο ναός ήταν γνωστός για τις τοιχογραφίες του, όμως παραμένει άγνωστος ο καλλιτέχνης, η χρονολογία και το θέμα τους. Πάντως σώζεται το επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο με τον Χριστό Ελκόμενο στην Ωραία Πύλη και αγγέλους στα πλαϊνά βημόθυρα, έργα άγνωστου αγιογράφου του 17ου αιώνα. Ακόμη σώζονται οι δεσποτικές εικόνες του Αποκεφαλισμού του Ιωάννη Προδρόμου, του Χριστού Παντοκράτορα, και κάτω η Δέηση, της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας με αργυρό στέμμα και κάτω η Βρεφοκρατούσα με αργυρή επένδυση. Ακόμη σώζεται η Ανάληψη (έργο Κρητικής τέχνης) και ο άγιος Αντώνιος με αργυρή επένδυση. Στην είσοδο υπήρχε η επιγραφή: Anglorum immortalium Largitae, civium praepositorium sedulitate hoc aedificium inchoatumet confectum fuit annoredemptionis MDCCCXI Στον μετασεισμικό ναό οι εσωτερικοί τοίχοι έχουν καλυφθεί από σύγχρονες αγιογραφίες.
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Στον ναό υπήρχαν πολλά έργα τέχνης. Αξιομνημόνευτη είναι η βυζαντινής τεχνοτροπίας εικόνα της Παναγίας Ανάληψης στον τύπο της Γλυκοφιλούσας με αργυρή επένδυση πάνω σε καθέδρα (16ος αιώνας). Σώζονται δυο θωράκια με τους Τρεις παίδες εν Καμίνω και Ιδέ ο Αμνός του θεού του ζωγράφου Σπυρίδωνα Στέντα (17ος αιώνας) και ο Σταυρός του τέμπλου με την επιγραφή στο κάτω τμήματος: Χειρ Γεωργίου Σκορδούλη Ακόμη σώζεται ο Εσταυρωμένος και ο Αμνός του Νικολάου Κουτούζη, οι Ευαγγελιστές και οι Προφήτες του Νικολάου Καντούνη, έργα που έχουν υποστεί μεγαλες φθορές και μεταφέρθηκαν στο Βυζαντινό Μουσείο. Ο ναός είχε και άλλες γνωστές φορητές εικόνες, καθώς και πολλά αργυρόγλυπτα και ξυλόγλυπτα έργα τέχνης. Ξεχωρίζει η εικόνα της Πεντηκοστής (έργο του 17ου αιώνα), οι άγιοι Σαράντα από τον ομώνυμο ναό, ένα Ευαγγέλιο του 17ου από τον Σοφό Τιτουλάριο Ζακύνθου και το επίχρυσο ξυλόγλυπτο αρτοφόριο που φέρει την χρονολογία 1793. Επίσης σώζεται η παλιά Αγία Τράπεζα με την εικόνα του παλιού τέμπλου του ναού του αγίου Διονυσίου και πολλά αργυρόγλυπτα σκεύη.
Παράλληλα: Γύρω από τον ναό της Ανάληψης γίνονταν συγκεντρώσεις κοινωνικού χαρακτήρα σε αντίθεση με τις πολιτικές εκδηλώσεις γύρω από τον ναό της Φανερωμένης, έδρα των ποπολάρων.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978). Τόμος Πρώτος, Καστρόλοφος και Αιγιαλός, Αθήνα 1979
- Ντ.Οικονόμου, Ζάκυνθος. Πεντακόσια χρόνια (1478 – 1978). Τέχνης Οδύσσεια, Τ.5, τεύχ.Α ́. Θρησκευτική Τέχνη. Ζωγραφική, Αθήνα 1988
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος.Πεντακόσια χρόνια (1478 – 1978). Τέχνης Οδύσσεια, Τ.5, τεύχ.Β ́, Θρησκευτική τέχνη. -Αρχιτεκτονική-Ξυλογλυπτική-Αργυρογλυπτική, Αθήνα 1989
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Αρ.Μιχαλόπουλος – Β.Μηνακάκης, Επτάνησα, Αθήνα 2003