Ο ναός ήταν ιδιωτικός στα τέλη του 16ου αιώνα και το 1605 παραχωρήθηκε στη συντεχνία των βυτοποιών. Στολίστηκε με σημαντικά έργα τέχνης και ιερά κειμήλια. Ανακαινίσθηκε μετά τον σεισμό του 1953.
Σώζονται συμβόλαια για την παραχώρηση αμπελώνων στον ναό. Πάνω από τον ναό χτίστηκε ένας φάρος το 1866.
Φάσεις: Ο ναός ήταν ιδιοκτησία των αδελφών Κωνσταντίνου και Αντωνίου Χαρακοπούλου, οι οποίοι τον παραχώρησαν στο αδελφάτο της “Μαϊστράντσας των μπουτιέρων”, δηλαδή στη συντεχνία των βυτοποιών το 1605. Στα χρόνια της Βενετοκρατίας υπήρχε κοντά στον ναό ένα μικρό οχύρωμα και ένας φάρος. Παραμένει στην ιδιοκτησία της συντεχνίας και στις μέρες μας, ενώ μετά τις καταστροφές που υπέστη από τον σεισμό του 1953, ξαναχτίστηκε στην προγενέστερή του μορφή.
Αναλυτική περιγραφή: Ο ναός της Παναγίας Κρυονερίτισσας ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Ανήκει σε ένα σύνολο με κάποια βοηθητικά κτίρια, ανάμεσά τους και την οικία του εφημέριου. Ο περίβολος του είναι από το ίδιο υλικό και έχει είσοδο στο ανατολικό τμήμα δίπλα ακριβώς από τον ναό. Πάνω από την είσοδο βρίσκεται το απλό κωδωνοστάσιο με δυο τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες. Η επίστεψη με τα καμπύλα μοτίβα ακολουθεί την παράδοση του νησιού. Στο εσωτερικό ο ναός είναι λιτός. Η κύρια είσοδός του είναι στη νότια μακριά πλευρά. Το Ιερό έχει τριμερή διάρθρωση, με την μεγαλύτερη κόγχη στο κέντρο και μια μικρότερη τυφλή στην Πρόθεση και στο Διακονικό. Στην κεντρική κόγχη υπάρχει ένα μικρό παράθυρο. Τέσσερα μικρά παράθυρα σε ψηλό επίπεδο ανοίγονται ανά ζεύγη στις μακρές πλευρές του. Μια μικρότερη είσοδος ανοίγεται στα δυτικά.
Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Εντυπωσιακό είναι το απλό ξύλινο τέμπλο με επίχρυσες λεπτομέρειες και χωρίς επίστεψη. Σώζονται οι δεσποτικές εικόνες του Ιωάννη Προδρόμου, του Χριστού Αρχιερέα και της Θεοτόκου, καθώς και της Κοίμησης της Θεοτόκου. Στα βημόθυρά του εικονίζονται οι Τρεις Ιεράρχες (τέλη 17ου αιώνα). Στο άνω τμήμα βρίσκεται ο Εσταυρωμένος ανάμεσα σε δυο αγίους. Το δάπεδο του ναού αποτελείται από λίθινες πλάκες. Στο κέντρο του κυρίως ναού βρίσκεται ο δικέφαλος αετός, το ομφάλιον. Στα αριστερά της θύρας στο εσωτερικό υπάρχει εντοιχισμένο ένα λίθινο βόλι.
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Στον ναό της Παναγίας Κρυονερίτισσας φυλάσσονταν σημαντικά έργα τέχνης και κειμήλια. Σώζονται οι φορητές εικόνες των Αποστόλων Ανδρέα και Παύλου (17ος αιώνας), του Προφήτη Ιωνά (18ος αιώνας), της Ζωοδόχου Πηγής και του Αγίου Ιωάννη και η δεσποτική εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου (τέλη 17ου αιώνα, ΜΖ 97)). Ακόμη στον ναό βρισκόταν η Σταύρωση με πλαίσιο, έργο λαϊκής τέχνης του 18ου αιώνα. Στο Άγιο Βήμα υπήρχε μια μικρή παλιά εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής, αφιέρωμα της οικογένειας Renier. Διακρίνεται το οικόσημο της οικογένειας με την επιγραφή στο κάτω τμήμα: Θαύμα Ζωοδόχου Πηγή (ς) Fontis Rificants Prodigium. Αντώνιος Ρενιέρ επιστάτης των Κατακρίτω(ν) Antonius Reniatius Damnorum remigum praefectus Μέσα στον ναό εκτίθενται οι πίνακες με την Φυγή στην Αίγυπτο και την Κοίμηση της Θεοτόκου στον νότιο τοίχο και στον βόρειο τοίσο η συνάντηση της Μαρίας με την Ελισάβετ και η Αποκαθήλωση. Σε επίχρυση ξυλόγλυπτη καθέδρα τοποθετήθηκε η εικόνα της Θεοτόκου με τους αγίους Ιωάννη Πρόδρομο και Νικόλαο στο κάτω μέρος και την επιγραφή Μήτηρ Θεού. Φέρει αργυρή επένδυση. Στην πίσω όψη της εικονίζεται η Κοίμηση της Θεοτόκου και κάτω ο ναός με τον φάρο του Κρυονερίου. Διαβάζεται η επιγραφή: ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΣΤΑΣΙΟΝ ΤΟΥΤΟ ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗ ΕΠΙ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΝΤΕΧΝΙΑΣ ΤΩΝ ΒΥΤΟΠΟΙΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Σ.ΤΣΟΚΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Α.ΚΑΤΣΙΓΙΑΛΟΥ ΤΑΜΙΟΥ ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ ΜΠΑΣΤΑ ΔΙΟΝΥ ΣΙΟΥ ΜΑΥΡΟΓΕΝΗ ΚΑΙ ΑΝΔΡΕΟΥ ΜΑΚΡΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ. ΜΗΝΙ ΜΑΡΤΙΩ.ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1901 Ακόμη στον ναό υπήρχαν πολλά αργυρόγλυπτα έργα τέχνης, πολυέλαιοι, αργυροί δίσκοι, κάνδηλες και καλύμματα Ευαγγελίων. Στο Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Μουσείο της Ζακύνθου εκτίθεται ο Σταυρός τέμπλου (ΜΖ 6) που χρονολογείται στον 18ο αιώνα.
Πηγές
- http://www.zakynthos.gov.gr/o-dimos-mas/dimotikes-enotites.html
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978). Τόμος Πρώτος, Καστρόλοφος και Αιγιαλός, Αθήνα 1979 R.Sargint, Η Ζάκυνθος κάποτε…
- Zakynthos once uron a time… (κείμενα: Ν.Λούντζης), Ζάκυνθος 1990
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Ζ.Α.Μυλωνά, Μουσείο Ζακύνθου, Αθήνα 1998