Η μονή του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου στο όρος Μελίσσα υπήρχε ήδη το 1534, ενώ το καθολικό ξανακτίστηκε το 1606. Ο ναός κοσμήθηκε με έργα του Ηλία Μόσκου και του Κουτούζη. Στα επόμενα χρόνια η μονή αποκτά πλούτο και δόξα, μάλιστα στα μέσα του 18ου αιώνα εντός του περιβόλου της υπήρχαν δυο ναοί, επτά οικήματα και ένας πύργος. Στον 20ό αιώνα όμως το μοναστικό συγκρότημα άρχισε να εγκαταλείπεται.
Η μονή χτίστηκε στην βόρεια πλευρά του όρους Μέλισσα, όπου υπάρχουν πολλές αγριομέλισσες. Κάποτε ένας μοναχός που είχε μελίσσια, θέλησε να αυξήσει την παραγωγή του μελιού και σκέφθηκε να βάλει στη κυψέλη ένα κομμάτι αντίδωρο βουτηγμένο στην Αγία Μετάληψη. Μόλις έφαγαν οι μέλισσες, έφυγαν όλες μαζί για τα βράχια του απότομου βουνού, όπου έκαναν μέσα στις σπηλιές τις φωλιές τους.
Η μονή του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου στο όρος Μέλισσα ιδρύθηκε αρχικά στις αρχές του 16ου αιώνα. Σύμφωνα με τις πηγές υπήρχε το 1534. Αργότερα διαλύθηκε και επανιδρύεται το 1617 σύμφωνα με τον χαρτώο κώδικα της μονής και με την συνδρομή των πιστών από το Καταστάρι, Αντώνιο Μαρίνο και Σαμπάτη. Το καθολικό είχε ήδη χτιστεί το 1606 και άρχισε να κοσμείται με έργα του Ηλία Μόσκου, που αργότερα αντέγραψε ο Δ.Πελεκάσης, ενώ το τέμπλο στολίστηκε με έργα του Κουτούζη. Αρχικά ανήκε στον Παναγιώτη Πατρίκιο. Στα επόμενα χρόνια η μονή γίνεται διάσημη και πλούσια με σημαντικό ιστορικό αρχείο. Το 1753 σύμφωνα με απογραφή της περιουσίας της η μονή είχε δυο ναούς, επτά οικήματα και ένα αμυντικό πύργο. Επίσης η μονή κατείχε εκκλησίες στην πόλη της Ζακύνθου και σε άλλα χωριά. Η μονή σώθηκε από τον σεισμό του 1953, αλλά είχε ήδη αρχίσει να εγκαταλείπεται.
Εξωτερικά τα κτίρια της μονής έχουν μικρά παράθυρα και σε μεγάλο ύψος για αμυντικούς λόγους. Το κωδωνοστάσιο της μονής στην νοτιοδυτική γωνία του περιβόλου είναι απλού τύπου και λειτουργεί ως πυλώνας. Βρίσκεται πάνω από την είσοδο και έχει δυο τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες. Η κατασκευή του είναι ιδιαίτερα επιμελημένη, ώστε το σύνολο να ξεχωρίζει από τις άλλες δυο δευτερεύουσες εισόδους του περιβόλου. Πάνω από το άνοιγμα της κύριας εισόδου σχηματίζεται ημικυλινδρικός θόλος. Στο εσωτερικό της αυλής η πρόσοψη των κτιρίων στα νότια και ανατολικά υπάρχουν στοές στο ισόγειο, ενώ στον άνω όροφο υπάρχει αντίστοιχα ένας εσωτερικός διάκοσμος. Ο ξενώνας έχει ιδιαίτερη θέση. Η πρόσβαση γίνεται μέσω μιας μνημειακής κλίμακας με 28 βαθμίδες που στηρίζεται σε τόξα και οδηγεί σε στεγασμένο εξώστη. Η σύνθεση αυτή φαίνεται πως προστέθηκε αργότερα στο κτίριο. Ο κεντρικός χώρος του ξενώνα καταλαμβάνει όλο το πλάτος του κτιρίου ώστε να φωτίζεται καλύτερα. Το μήκος του φθάνει τα 10μ, ενώ το συνολικό του εμβαδόν είναι 70τμ. Στα υπόλοιπα κτίρια η πρόσβαση στον άνω όροφο γίνεται με απλές κάθετες κλίμακες. Το μοναστικό συγκρότημα περιλαμβάνει κοινόχρηστους χώρους, την τράπεζα και το μαγειρείο και τον φούρνο ανάμεσα στα κελιά των μοναχών. Έξω από τον περίβολο στα νοτιοανατολικά πάνω σε μικρό βραχώδες έξαρμα κατασκευάστηκε ένας κυκλικής κάτοψης πύργος για αμυντικούς λόγους, αλλά λειτουργούσε και ως παρατηρητήριο. Πλέον έχει ερειπωθεί. Το καθολικό ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόκλιτης βασιλικής με την κύρια είσοδο στα ανατολικά ανάμεσα σε δυο μεγάλα παράθυρα. Συμμετρικά ανοίγονται παράθυρα και στην δυτική πλευρά. Κοντά στο Ιερό ανοίγονται από ένα μικρό παράθυρο στην ανατολική και δυτική πλευρά. Στην νότια πλευρά του καθολικού διακρίνεται η αψίδα του Ιερού που καλύπτεται με ημιθόλιο και φωτίζεται από ένα μικρό παράθυρο. Ένας μικρός φεγγίτης υπάρχει στο τύμπανο της δίρριχτης στέγης.
Το καθολικό της μονής φέρει εξωτερικά πλαστικό διάκοσμο στα περιθυρώματα της εισόδου και των παραθύρων στη δυτική και νότια πλευρά του. Εσωτερικά ξεχωρίζει το τέμπλο που ακουμπά την ουρανία. Είναι ξυλόγλυπτο και επιχρυσωμένο. Το δάπεδο είναι πλακοστρωμένο με ορθογώνιες πλάκες ρομβοειδώς τοποθετημένες και στο κέντρο του κυρίως ναού διακρίνεται ανάγλυφος ο δικέφαλος αετός.
Το καθολικό της μονής έχει εικόνες του 17ου και 18ου αιώνα και ξυλόγλυπτα εξαιτερικής τέχνης. Ξεχωρίζει η εικόνα της Αποτομής της κεφαλής του Ιωάννη Προδρόμου με αργυρή επένδυση, όπως και της Θεοτόκου στον τύπο της Οδηγήτριας της Πάντων Χαράς. Ακόμη ξεχωρίζει η εικόνα του Χριστού Βασιλέα Βασιλευόντων και Μεγάλου Αρχιερέα, της Βάπτισης του Σωτήρα με οικόσημο στο κάτω μέρος, του αγίου Ιωάννη Θεολόγου, της Αποτομής της Κεφαλής του Προδρόμου με την επιγραφή: χειρ Θεοδώρου Πουλάκη Ακόμη αξιομνημόνευτες είναι οι εικόνες του Ευαγγελισμού, ίσως έργο του Ηλία Μόσκου, της Πεντηκοστής, Βαϊοφόρου, Ανάληψης και του Τρίμορφου. Τέλος σώζεται ένα ξυλόγλυπτο τετράποδο ενετικής τέχνης, στο πίσω μέρος του οποίου διακρίνεται ξυλόγλυπτο αέτωμα με την παράσταση της Αποκαθήλωσης και ο επισκοπικός θρόνος. Κάποιοι από τους κώδικες της μονής βρίσκονται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Τόμος Δεύτερος. Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- R.Sargint, Η Ζάκυνθος κάποτε… Zakynthos once upon a time…(κείμενα: Ν.Λούντζης), Ζάκυνθος 1990
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Μ.Κολυβά, Χειρόγραφοι κώδικες μονών και ναών της Ζακύνθου στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-Αρχιτεκτονική-Τέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 16 Νοεμβρίου 1996, Ζάκυνθος 1998, σ. 35-58
- Μ.Καρδαμίτση-Αδάμη – Μ.Φαρμάκης, Το μοναστήρι του ΆιΓιάννη του Προδρόμου στη Λαγκάδα. Παρελθόν και μέλλον, Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-Αρχιτεκτονική-Τέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 16 Νοεμβρίου 1996, Ζάκυνθος 1998, σ. 193-209