Η μονή προστατευόταν από ισχυρό ορθογώνιο περίβολο μήκους 22,00μ και πλάτους 10,00μ. Τα κτίρια της μονής με εξαίρεση τον ναό του Αγίου Γεωργίου, δεν διατηρούνται. Φαίνεται όμως πως υπήρχε ένας οικίσκος με δυο τουλάχιστον δωμάτια, ο οποίος εφαπτόταν στη βόρεια πλευρά του ναού. Ο ναός είναι ένα μονόχωρο καμαροσκέπαστο κτίσμα διαστάσεων 9,00 x 4,75μ και μέγιστου ύψους 3,75μ. Διακρίνονται στα δυτικά τα ερείπια του νάρθηκα, ο οποίος είχε διαστάσεις 4,00 x 3,75μ. Η είσοδος γίνεται μέσω ανοίγματος στον δυτικό τοίχο του ναού πλάτους 0,62μ εσωτερικά και 0,80μ εξωτερικά, ενώ εντοπίστηκαν ίχνη μικρής κλίμακας για την πρόσβαση στον ναό. Στην ανατολική πλευρά του ναού σχηματίζεται μια εξέχουσα ημικυλινδρική αψίδα. Εσωτερικά το άνοιγμά της υπολογίζεται σε 1,32μ και το βάθος της σε 0,74μ. Έχει ύψος 2,40μ. Μέσα στην αψίδα σχηματίζεται η μικρότερη κόγχη της πρόθεσης (0,56 x 0,68μ), ενώ στον βόρειο τοίχο του Ιερού Βήματος διαμορφώνεται άλλη μια μικρή κόγχη (0,43 x 0,33μ). Ο κυρίως ναός δεν έχει παράθυρα, επομένως το φως εισέρχεται μόνο από το το άνοιγμα της εισόδου στα δυτικά.
Κατάσταση διατήρησης: Ο ναός του αγίου Γεωργίου σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση με εξαίρεση το δυτικό τμήμα του που έχει σε μεγάλο βαθμό καταστραφεί. Φαίνεται όμως από κάποιες αναφορές πως ο ναός στεκόταν όρθιος και ακέραιος το 1900, οπότε συμπεραίνεται πως ο σεισμός του 1953 προκάλεσε την καταστροφή του. Επίσης και στο εσωτερικό οι τοιχογραφίες σώζονται αποσπασματικά. Σε επίπεδο θεμελίων σώζονται τα παρακείμενα οικήματα που προορίζονταν για τους μοναχούς. Η περιοχή έχει καλυφθεί από πυκνή βλάστηση, με αποτέλεσμα και ο ισχυρός περίβολος να μην είναι ορατός. Στον χώρο της μονής δεν έγινε κάποια προσπάθεια συντήρησης και ανάδειξης, οπότε κινδυνεύει να εξαφανιστεί από τη φθορά του χρόνου και των φυσικών φαινομένων. Σημερινή χρήση: Η μονή είναι ερειπωμένη.
Στην θέση του ναού υπήρχε παλαιότερος ο οποίος το 1535 ήταν ήδη έρημος. Τότε παραχωρήθηκε από την μονή της Παναγίας Αναφωνήτριας στον ιερομόναχο Μακάρο και τον μοναχό Βαρλαάμ Μπελέτη, με σκοπό να δημιουργήσουν ένα κοινόβιο.
Στην μονή έζησε ο Παχώμιος Ρουσάνος, ένας αντιρρητικός λόγιος και θεολόγος, ο οποίος χειροτονήθηκε μοναχός στην μονή του Αγίου Γεωργίου των Κρημνών. Ήταν επίσης αντιγραφέας χειρογράφων και άφησε στην μονή πλουσιώτατο έργο.
Είναι άγνωστη η χρονολογία κατασκευής του πρώτου ναού του Κάτω Άι – Γιώργη, όμως ήδη το 1535 ο ναός ήταν έρημος. Τότε ο ηγούμενος της μονής της Παναγίας Αναφωνήτριας, Κύριλλος Καλλόφωνος, παραχώρησε δια βίου τον ναό στον ιερομόναχο Μακάριο και τον μοναχό Βαρλαάμ Μπελέτη, με σκοπό να σχηματιστεί ένα κοινόβιο και με την υποχρέωση κάθε χρόνο να δίνουν στην μονή της Αναφωνήτριας λαμπάδα μιας λίτρας ως εδαφονόμιο. Οι μοναχοί ανακαίνισαν τον ναό και έκτισαν ένα οικίσκο δίπλα του. Όμως συλλήθηκε και ερημώθηκε, ενώ μέχρι το 1900 σωζόταν σε αρκετά καλή κατάσταση.
Η είσοδος στον ναό γίνεται από ένα θυραίο άνοιγμα στη δυτική του πλευρά με περιθύρωμα από λαξευτό πωρόλιθο. Το ανώφλι του αποτελούσε ένα λαξευτός ημικυκλικός λίθος. Η πρόσβαση στο εσωτερικό του ναού γινόταν με σκαλοπάτια που έχουν πλέον καταστραφεί. Στο εσωτερικό κυριαρχεί η οξυκόρυφη καμάρα που κατασκευάστηκε με αργούς λίθους και τη χρήση ξυλοτύπων και στηρίζεται σε πλαϊνούς τοίχους του ναού, χωρίς τη μεσολάβηση των ενισχυτικών τόξων. Στα ανατολικά διακρίνουμε την ημικυλινδρική αψίδα, μέσα στην οποία εγγράφεται η κόγχη της πρόθεσης, ενώ στον βόρειο τοίχο, στον χώρο του Ιερού Βήματος υπάρχει μια ακόμη μικρότερη κόγχη. Το τέμπλο του ναού είναι κτιστό και έχει ύψος 2,12μ και πάχος 0,36μ. Η είσοδος στο Ιερό γίνεται από δυο μη συμμετρικά ανοίγματα στο τέμπλο. Το βορειότερο έχει πλάτος 0,65μ και απέχει από τον βόρειο τοίχο 0,36μ, ενώ το νοτιότερο άνοιγμα έχει πλάτος 0,68μ και απέχει από τον νοτιότερο τοίχο 1,43μ. Ο πεσσός που τα χωρίζει πλάτους 0,72μ έχει σχεδόν καταρρεύσει.
Ο ναός του αγίου Γεωργίου των Κρημνών δεν σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση, ενώ πρέπει να σημειωθεί πως σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να αποτελούσε ένα μεγαλοπρεπή και πλούσιο ναό. Σε εντελώς αποσπασματική κατάσταση σώζονται οι τοιχογραφίες στο Ιερό Βήμα, την καμάρα και τον κυρίως ναό. Στην κόγχη του Ιερού μέσα σε βαθυγάλαζο κάμπο εικονίζεται η Θεοτόκος με τον Χριστό στην αγκαλιά της, ακολουθώντας τον τύπο της Πλατυτέρας. Οι δυο μορφές εικονίζονται αυστηρά μετωπικά. Στο μέτωπο της αψίδας διακρίνονται τα ίχνη μιας ακόμη παράστασης που έχει όμως απολεπιστεί σε πολύ μεγάλο βαθμό.
Στην καμάρα οι τοιχογραφίες ακολουθούν τον άξονα του ναού και αναπτύσσονται σε δυο επάλληλες ζώνες με μια κόκκινη διαχωριστική γραμμή. Σώζονται σε καλή κατάσταση οι παραστάσεις της κάτω ζώνης στον βόρειο και νότιο τοίχο. Στη βόρεια πλευρά εικονίζονται η πρώτη και η τελευταία από τις σκηνές του μαρτυρίου του αγίου Γεωργίου. Εικονίζεται ένθρονος ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός περιστοιχισμένος από αποσπασματικά σωζόμενες μορφές. Ανάμεσά τους η μια ίσως να ταυτίζεται με τον άγιο, ο οποίος παρουσιάζεται στον αυτοκράτορα. Δεξιά, στην δεύτερη σκηνή, εικονίζεται ο δήμιος με υψωμένο το σπαθί, έτοιμος να αποκεφαλίσει τον άγιο που έχει γονατίσει μπροστά του, με την παρουσία ενός τουλάχιστον στρατιώτη. Στην νότια πλευρά διατηρείται σχεδόν ακέραια η μορφή ενός μόνο αγίου. Είναι καθιστός προς τα αριστερά με ελαφρά χαμηλωμένο το κεφάλι. Στο κάτω μέρος της παράστασης διατηρούνται σε κακή κατάσταση τρεις ακόμη μορφές, από τις οποίες η μεσαία φορά κόκκινο ρούχο και έχει προτεταμένα τα χέρια. Στον βόρειο τοίχο του κυρίως ναού, δίπλα στο τέμπλο, σώζονται τα ίχνη μιας παράστασης, η οποία όμως φαίνεται πως αποσπάστηκε.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Τόμος Δεύτερος. Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Ντ.Οικονόμου, Ζάκυνθος. Πεντακόσια χρόνια (1478 – 1978). Τέχνης Οδύσσεια, Τ.5, τεύχ.Α΄. Θρησκευτική Τέχνη. Ζωγραφική, Αθήνα 1988
- R.Sargint, Η Ζάκυνθος κάποτε… Zakynthos once upon a time… (κείμενα: Ν.Λούντζης), Ζάκυνθος 1990
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Μ.Κολυβά, Χειρόγραφοι κώδικες μονών και ναών της Ζακύνθου στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, Μονές της Ζακύνθου.
- Ιστορία-Αρχιτεκτονική-Τέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 16 Νοεμβρίου 1996, Ζάκυνθος 1998, σ. 35-58