Ο ναός ιδρύθηκε τον 14ο αιώνα. Φαίνεται πως οι σεισμοί δεν προκάλεσαν μεγάλες ζημιές, ώστε να να κατεδαφιστεί. Ερειπώθηκε από βομβαρδισμό των Γερμάνων το 1944, αλλά ξανακτίστηκε στην παλαιότερη μορφή του. Παρέμεινε όρθιος και μετά τον σεισμό του 1953, αλλά ανακαινίστηκε.
Ο ναός της Παναγίας Φανερωμένης στη Λιθακιά χτίστηκε τον 14ο αιώνα, ενώ μνημονεύεται σε έγγραφα του 16ου αιώνα. Το τέμπλο κατασκευάστηκε σε διάφορες περιόδους ανάμεσα στους 16ο και 19ο αιώνα. Ο ναός επέζησε από τους σεισμούς όμως καταστράφηκε από βομβαρδισμό των Γερμανών στις 2 Αυγούστου 1944. Ξανακτίστηκε όμως με έρανο από τους ενορίτες στην παλαιότερη μορφή του. Ο ναός ανακαινίστηκε και μετά τον σεισμό του 1953.
Ο ναός της Παναγίας Φανερωμένης ακολουθεί τον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Η κύρια είσοδος βρίσκεται στην νότια πλευρά ανάμεσα σε δυο μεγάλα παράθυρα. Την ίδια διαμόρφωση έχει και η βόρεια πλευρά. Στα δυτικά υπάρχει ακόμη μια είσοδος. Ο ναός σώθηκε από τον σεισμό του 1953. Εργασίες Στα ανατολικά σχηματίζεται μια ημιεξαγωνική αψίδα με ένα μικρό παράθυρο στο κέντρο για τον φωτισμό του Ιερού. Το κωδωνοστάσιο ανήκει στον απλό τύπο. Ο τεχνίτης στην προσπάθειά του να δώσει μεγαλύτερο ύψος στην κατασκευή δίνει περσσότερα πλαστικά στοιχεία στα τρία βασικά τμήματά της, τη βάση, τον κορμό με τα τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες και τέλος την επίστεψη.
Ο ναός έχει πλούσια πλαστική διακόσμηση γύρω από τα ανοίγματα συνδυάζοντας μπαρόκ και νεοκλασικά στοιχεία. Το τοξωτό άνοιγμα της κύριας εισόδου κοσμείται με την ανάγλυφη μορφή αγγέλου στην κλείδα και στηρίζεται σε πεσσούς με απλά επίκρανα. Δεξιά και αριστερά του θυραίου ανοίγματος υπάρχουν τα ανάγλυφα των δυο Αρχαγγέλων μέσα σε τετράγωνα πλαίσια. Η είσοδος πλαισιώνεται από δυο κίονες με ιωνικά κιονόκρανα πάνω σε ψηλές βάσεις και στηρίζουν ένα επιστύλιο με έντονα γείσα που καταλήγουν σε επίκρανα. Η σύνθεση επιστέφεται από ένα τριγωνικό αέτωμα ελλιπές στην κορυφή. Στο τύμπανο υπάρχει μαρμάρινος σταυρός με πλαστικά κοσμήματα και μια αχιβάδα στο άνω τμήμα του. Τα παράθυρα φέρουν απλούστερη διακόσμηση με καμπύλα τοξωτά αετώματα και ανάγλυφο σταυρό στο τύμπανο. Η δυτική είσοδος φέρει παρόμοια με της νότιας εισόδου πλαστική διακόσμηση, χωρίς όμως τις ανάγλυφες μορφές. Το τύμπανο φέρει μονάχα ένα ανάγλυφο σταυρό κάτω από μια αχιβάδα. Το μικρό παράθυρο της αψίδας στα ανατολικά φέρει μέσα σε φεγγίτη ένα ρόδακα και πάνω έλικες και μια αχιβάδα. Στο εσωτερικό του ναού κυριαρχεί το επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο που κατασκευάστηκε και επιδιορθωνόταν από τον 16ο έως και τον 18ο αιώνα. Φθάνει ως την ουρανία και ακολουθεί τις καμπύλες της, αν και προεξέχει το τριγωνικό αέτωμα με τον Εσταυρωμένο.Είναι πλούσια διακοσμημένο και διατηρεί σαφή τη διάταξή του. Στο κάτω τμήμα σώζονται οι δεσποτικές εικόνες του Ιωάννη Προδρόμου, του Χριστού Αρχιερέα, της Παναγίας Βρεφορατούσας και της Κοίμησης της Θεοτόκου. Επιστέφονται με επίχρυσους ξυλόγλυπτους πλοχμούς. Στα βημόθυρα εικονίζονται οι Τρεις Ιεράρχες. Στο επιστύλιο διακρίνονται τρεις ζώνες, μια οδοντωτή και κάτω άλλες δυο με φυτική διακόσμηση. Στην επόμενη ζώνη εικονίζεται η Αγία Τριάδα ανάμεσα σε Ιεράρχες. Στο ανώτερο τμήμα ανάμεσα σε φυτικά μοτίβα είναι ο Εσταυρωμένος και στο βάθος οι μορφές των Λυπηρών. Η ουρανία φέρει επίχρυσα ξυλόγλυπτα γεωμετρικά κοσμήματα, που ορίζουν παραστάσεις με φυτικά θέματα. Στα πλάγια εικονίζονται σκηνέες από την Παλαιά Διαθήκη και στα δυτικά οι Προφήτες. Στα δυτικά σώζεται ο διώροφος γυναικωνίτης με το καφασωτό κάλυμμα στον δεύτερο όροφο. Στον πρώτο όροφο ο εξώστης κοσμείται με πίνακες : Ο εν Κανά Γάμος, Η Φυγή στην Αίγυπτο και ο Μυστικός Δείπνος.
Στον ναό της Παναγίας Φανερωμένης στη Λιθακιά σώθηκαν αρκετές φορητές εικόνες και ιερά σκεύη που προέρχονται και από άλλους ναούς της περιοχής. Σε επίχρυση ξυλόγλυπτη καθέδρα έχει τοποθετηθεί η εικόνα της Παναγίας Φανερωμένης.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978). Τόμος Δεύτερος, Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993