Ο ναός υπήρχε από το 1510 ως τμήμα μονής. Επέμβαση ή ανακαίνιση στο εσωτερικό κυρίως του ναού έγινε μέσα στον 18ο αιώνα. Δεν υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες για την ιστορία του ναού. Ο σεισμός του 1953 προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στον ναό, ο οποίος ξανακτίστηκε. Επίσης σύγχρονο είναι και το απλού τύπου κωδωνοστάσιο.
Η μικρή εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας βρέθηκε μέσα στα βάτα που κατέκλυζαν την περιοχή, όπου αργότερα κτίστηκε ο ναός. Είναι ιδιαίτερο γνωστό το πανηγύρι που διοργανωνόταν τις ημέρες 6 – 12 Σεπτεμβρίου και όχι στις 15 Αυγούστου. Θεωρούνταν ένα από τα μεγαλύτερα φθινοπωρινά πανηγύρια του νησιού, μετά την συγκομιδή της σταφίδας. Μάλιστα ανάμεσα στις συνεισφορές των πιστών για την οργάνωση της μεγάλης γιορτής συμπεριλαμβάνεται και η προσφορά σταφίδας. Είναι γνωστές δυο ληστείες του ναού το 1726 και το 1892, κατά τις οποίες εκλάπησαν εκτός από αργυρά και χρυσά αναθήματα και κάποιες εικόνες.
Ο ναός της Παναγίας στο Βανάτο αναφέρεται για πρώτη φορά σε έγγραφο, στο οποίο διαβάζεται πως το 1510 ο ναός ανήκε σε μονή και βρισκόταν στην ιδιοκτησία του Ανδρέα Μάρκου. Η ιστορία του ναού τα επόμενα χρόνια δεν είναι γνωστή. Πάντως μια ανακαίνιση πρέπει να έγινε στον 18ο αιώνα, ενώ στα μέσα του 19ου αιώνα κατασκευάστηκε το ξυλόγλυπτο τέμπλο. Ο ναός καταστράφηκε από τον σεισμό του 1953, αλλά ξανακτίστηκε, όπως και το κωδωνοστάσιο.
Ο ναός της Παναγούλας στο Βανάτο ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Η κύρια είσοδος βρίσκεται στην νότια πλευρά ανάμεσα σε τέσσερα παράθυρα, ανάλογη διαμόρφωση έχει και η βόρεια πλευρά. Στα δυτικά ανοίγεται μια ακόμη δευτερεύουσα είσοδος ανάμεσα σε δυο παράθυρα. Στα ανατολικά διαμορφώνονται τρεις ημικυκλικές αψίδες με παράθυρα, από τις οποίες η μεσαία είναι μεγαλύτερη. Από το κωδωνοστάσιο σώθηκε από τον σεισμό του 1953 μόνο το κάτω τμήμα του κορμού με το τοξωτό άνοιγμα της εισόδου, το οποίο είναι χτισμένο με πελεκητό αγκωνάρι και φέρει ψηλά δυο ρόδακες ενώ διακρίνονται τρίγλυφα και μετόπες στο άνω τμήμα του. Αποκαταστάθηκαν τα τρία τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες που περιβάλλονται από εξώστη. Το κωδωνοστάσιο επιστέφεται από απλή τριγωνική σύνθεση.
Στο εξωτερικό του ναού πλαστική διακόσμηση διακρίνεται γύρω από τις εισόδους και τα παράθυρα στην δυτική και νότια πλευρά. Η κύρια είσοδος στην νότια πλευρά πλαισιώνεται από αρράβδωτους δωρικούς κίονες που στηρίζουν ζωφόρο δωρική με τρίγλυφα και μετόπες που κοσμούνται με ρόδακες. Πάνω του είναι τετράγωνο πλαίσιο που περιβάλλεται από έλικες και στο κέντρο του έχει ένα ελλειπτικό κόσμημα. Η σύνθεση επιστέφεται από κωδωνόσχημο μοτίβο ανάμεσα σε έλικες. Τα παράθυρα φέρουν επίσης ζωφόρο με τρίγλυφα και μετόπες, όμως επιστέφονται από τοξωτό αέτωμα. Στο κάτω τμήμα των παραθύρων υπάρχουν ανεστραμμένα τρίγωνα με καμπύλες πλευρές. Στο εσωτερικό του ναού δεσπόζει το ξυλόγλυπτο τέμπλο, έργο του Διονύσιου Τορτορέλη το 1860 και σε σχέδιο του Ι.Π.Καταιβάτη. Δεν φθάνει ως την ουρανία και επιστέφεται με τριγωνικό αέτωμα με έλικες. Έχει σαφή διάρθρωση με κίονες με κορινθιακά κιονόκρανα ανάμεσα στις δεσποτικές εικόνες. Σώζονται οι εικόνες του Ιωάννη Προδρόμου, κάτω η αποτομή του Προδρόμου, του Χριστού Μεγάλου Αρχιερέα και κάτω η Αποκαθήλωση, της Παναγίας Βρεφοκρατούσας και κάτω τα Εισόδια της Θεοτόκου, και της Κοίμησης της Θεοτόκου και κάτω ο Ευαγγελισμός. Στα βημόθυρα εικονίζονται οι τρεις Ιεράρχες. Ακολουθεί το λιτό επιστύλιο με φυτική διακόσμηση στο άνω τμήμα του και πάνω οι ολόσωμες εικόνες των Δώδεκα Αποστόλων με τον Χριστό στο κέντρο. Στην επίστεψη, που συμπληρώθηκε ώστε να καλύψει το κενό έως την ουρανία, ανάμεσα σε πλοχμούς και φυτικά κοσμήματα βρίσκεται στο κέντρο ο Εσταυρωμένος. Η ουρανία φέρει ξυλόγλυπτο πλαίσιο και ρόδακες. Οι τοίχοι πάνω από τα στασίδια χωρίζονται σε διάχωρα με ψευδοπαραστάδες, φουρούσια και οριζόντια γείσα. Στην κάτω ζώνη διακρίνονται ξυλόγλυπτοι πλοχμοί στολισμένοι με φυτικά μοτίβα και ταινίες, ενώ στην επόμενη ορθογώνιοι πίνακες με τα Θαύματα και τα Πάθη του Χριστού. Στην επόμενη ζώνη που βρίσκεται στο ύψος των παραθύρων και πάνω από τις εισόδους υπάρχουν σύγχρονα έργα που εικονίζουν την Γέννηση του Χριστού και την Μετάσταση της Παναγίας. Ο ναός περιτρέχεται από μια ταινία με φυτική διακόσμηση και στο κέντρο αχιβάδα. Στα δυτικά διατηρείται ο απλός γυναικωνίτης, στον εξώστη του οποίου τοποθετήθηκαν πίνακες μέσα σε επίχρυσα ξυλόγλυπτα πλαίσια με σκηνές από τη ζωή του Χριστού. Χωρίζεται σε τρία μέρη με την παρουσία δυο ραβδωτών ψευδοπαραστάδων. Πάνω από τον γυναικωνίτη υπάρχουν οι εικόνες τριών Προφητών.
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Στον ναό σώζεται η μικρή εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας με αργυρή επένδυση σε ιδιόμορφη αχιβαδοειδή καθέδρα και μια άλλη εικόνα της Παναγίας, η “Παναγούλα”, με αργυρή επένδυση και την επιγραφή: 1742 ΧΕΙΡ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΛΕΡΓΗ (δεν θεωρείται γνήσια) Ανάμεσα στους θησαυρούς του ναού είναι η εικόνα του Ευαγγελισμού που φέρει την χρονολογία 1560, του Χριστού Βασιλέα Βασιλευόντων και Μεγάλου Αρχιερέα με την χρονολογία 1700. Ακόμη σώζεται ο Εσταυρωμένος του Ν.Καντούνη, καθώς και ένα αργυρό κάλυμμα Ευαγγελίου και το Άγιο Ποτήριο. Αξιομνημόνευτο είναι το ξυλόγλυπτο αρτοφόριο, έργο του Σπ.Ιω. Τορτορέλη, όπου εικονίζεται ο Χριστός ανάμεσα σε αγγέλους. Ακόμη πάνω σε ξυλόγλυπτη καθέδρα βρίσκεται η εικόνα της αγίας Βαρβάρας.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Αθήνα 1979
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- Ιωάννη Μ. Δεμέτη, Κυριώτερα συμβάντα της νήσου Ζακύνθου 1874-1907 υπό Διονυσίου Κλάδη του ιερέως Παναγιώτη, Ζάκυνθος 2004