Ο ναός ιδρύθηκε το 1491 και αργότερα παραχωρήθηκε στην Μονή των Στροφάδων. Έγιναν κάποιες επεμβάσεις στον ναό στα τέλη του 17ου – αρχές 18ου αιώνα, όμως αργότερα ο ναός άρχισε να ερειπώνεται με αποτέλεσμα να είναι ετοιμόρροπος πριν τον σεισμό του 1953. Μετά τον σεισμό ξανακτίστηκε και πρόσφατα αναστυλώθηκε από την 20ή ΕΒΑ.
Υπάρχει η παράδοση πως ο ναός χτίστηκε από την βυζαντινή αυτοκράτειρα Πουλχερία (450 – 453).
Ο ναός του Παντοκράτορα ή του Σωτήρα στο χωριό Παντοκράτορα υπήρχε το 1491 ως βυζαντινή εκκλησία. Τότε ιδρύεται και το μοναστήρι που ο μοναχός Ραζής παραχώρησε στην Μονή των Στροφάδων. Από τα σπαράγματα των τοιχογραφιών που σώζονται στον ναό διακρίνεται μια ανακαίνιση στο εσωτερικό του ναού στα τέλη του 17ου – αρχές 18ου αιώνα. Αργότερα όμως ασβεστώθηκαν και καλύφθηκαν στο μεγαλύτερο τμήμα τους. Ο ναός όμως σταδιακά εγκαταλείπεται και ήταν ετοιμόρροπος πριν τον σεισμό του 1953. Μετά τον σεισμό ο ναός ξανακτίστηκε.
Ο ναός του Παντοκράτορα ή του Σωτήρα ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Η κύρια είσοδος του ναού βρίσκεται στα βόρεια ανάμεσα σε δυο παράθυρα, ενώ μια μικρότερη που οδηγεί στον γυναικωνίτη ανοίγεται κοντά στην βορειοδυτική γωνία με τη μεσολάβηση λίθινης κλίμακας. Δυο παράθυρα μόνο ανοίγονται και στη μακρά νότια πλευρά. Στα ανατολικά ανοίγεται μικρή τυφλή κόγχη με μικρό παράθυρο στο κέντρο για τον φωτισμό του Ιερού. Μια μικρότερη τυφλή κόγχη ανοίγεται και για την Πρόθεση. Το κωδωνοστάσιο δεν σώζεται, όμως οι χάλκινες καμπάνες με τις ανάγλυφες μορφές του Εσταυρωμένου και της Παναγίας που θρηνεί αναρτήθηκαν σε ξύλο στη βορειοανατολική γωνία του ναού.
Στο εξωτερικό του ναού διακρίνονται διακοσμητικά στοιχεία που παραπέμπουν στη βυζαντινή του φάση. Πρόκειται για τμήμα από μαρμάρινα υπέρθυρα στα παράθυρα και τις θύρες, ιδιαίτερα στη νότια πλευρά του. Στο εσωτερικό του ναού σώζονται σπαράγματα τοιχογραφιών στον βόρειο και νότιο τοίχο. Το επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο ανήκει στην ηπειρωτική τέχνη του 17ου αιώνα. Δεν φθάνει ως την ουρανία, καθώς λείπει και ο Εσταυρωμένος. Η επίστεψή του είναι οριζόντια. Σώζονται οι δεσποτικές εικόνες του Χριστού Παντοκράτορα, της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, του Χριστού Παντοκράτορα, η οποία είναι μεταγενέστερη και φέρει την υπογραφή: Χειρ Πορφυρίου Γ:Κ: 1868, καθώς και η εικόνα του Αποκεφαλισμού του Ιωάννη. Κάτω από τις δεσποτικές υπάρχουν μικρότερες παραστάσεις της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής, του Αποκεφαλισμού του Ιωάννη και των Εισοδίων της Θεοτόκου. Στα Βημόθυρα εικονίζονται οι Τρεις Ιεράρχες. Ανάμεσά τους διατηρείται πλούσια φυτική διακόσμηση, όπως και στο επιστύλιο, όπου διακρίνονται οι ολόγλυφες προτομές αγίων. Επίσης σώζονται οι προσεισμικές εικόνες του Δωδεκάορτου. Το δάπεδο είναι στρωμένο με πλάκες και στο κέντρο φέρει τον ανάγλυφο δικέφαλο αετό μέσα σε κυκλικό πλάισιο.
Μέσα στον ναό σώζονται αρκετές παλαιές φορητές εικόνες. Πρόκειται για την εικόνα του Χριστού Βασιλέα Βασιλευόντων και Μεγάλου Αρχιερέα, του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου και του Αγίου Νικολάου. Στο θωράκιο του γυναικωνίτη έχουν αναρτηθεί πίνακες με την μορφή του Χριστού, των τεσσάρων Ευαγγελιστών και δυο Προφητών, οι οποίοι προέρχονται από τέμπλο κάποιου άλλου ναού που καταστράφηκε από τον σεισμό του 1953 ή και παλαιότερα. Διατηρείται μια εικόνα της Δέησης στην οποία εικονίζεται και ο Προφήτης Ηλίας.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978).
- Τόμος Δεύτερος, Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- Δ.Ι.Μουσούρας, Μετόχια της Ιεράς Μονής Στροφάδων και
- Αγίου Διονυσίου, Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-ΑρχιτεκτονικήΤέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 16 Νοεμβρίου 1996, Ζάκυνθος 1998, σ. 101-165