Η βυζαντινή φάση του ναού του αγίου Νικολάου στον Σκοπό έχει την μορφή εγγεγραμμένου σταυροειδούς με νάρθηκα και πρόπυλο. Στην ανατολική πλευρά το Ιερό Βήμα διαμορφώνεται με τρεις ημικυκλικές αψίδες. Στεγαζόταν με οκτάπλευρο τρούλο πάνω σε χαμηλό τύμπανο, ενώ ο νάρθηκας είναι σταυρεπίστεγος. Ο κυρίως ναός χωρίζεται σε τρία κλίτη, από τα οποία το μεσαίο έχει το μεγαλύτερο πλάτος. Στα χρόνια της ενετοκρατίας καταργείται το βόρειο κλίτος του ναού, στην θέση του κτίζεται ένας θάλαμος, μέρος ενός μεγαλύτερου συνόλου της μονής. Στο υπόλοιπο τμήμα του κλείνονται τα ανοίγματα των τοξοστοιχιών που επέτρεπαν νωρίτερα την επικοινωνία των δυο κλιτών. Και στις δυο αψίδες που παραμένουν πλέον υπάρχουν από μια Αγία Τράπεζα, οπότε φαίνεται πως ο ναός ήταν αφιερωμένος σε δυο αγίους.
Ο ναός έχει ερειπωθεί και παραμένει όρθιο τμήμα της κεντρικής κόγχης του ιερού. Διακρίνονται και θεμέλια των υπόλοιπων κτισμάτων. Το 2008 αποτοιχίσθηκαν οι σωζόμενες τοιχογραφίες για να συντηρηθούν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Ο ναός του αγίου Νικολάου Μεγαλομάτη στον Σκοπό ιδρύθηκε στα μέσα του 10ου αιώνα και ίσως αποτελούσε το καθολικό μονής. Ο ναός στους επόμενους αιώνες και με την καταστροφική επέμβαση των σεισμών υπέστη κάποιες αλλαγές. Στα χρόνια της ενετοκρατίας ο ναός παραχωρείται σε μοναχούς και καταλήγει στην μονή Στροφάδων. Το 1697 τον ναό διαχειρίζονται οι επίτροποι, οι “γαστάλδοι” και αποφασίζουν την επιζωγράφησή του. Το 1779 παραχωρείται σε αδελφότητα και μετατρέπεται σε μονή. Κάποια στιγμή μέσα στον 19ο αιώνα η μονή εγκαταλείφθηκε. Παραδόσεις: Ο ναός κτίστηκε πάνω σε ερείπια του αρχαίου ναού της Άρτεμης, γεγονός που ίσως μαρτυρείται και από την παρουσία κορινθιακού κιονόκρανου στην κόγχη του ιερού.
Ο ναός του αγίου Νικολάου Μεγαλομάτη στον Σκοπό της Ζακύνθου ιδρύθηκε στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα, στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο. Ο σεισμός που σημειώθηκε στο διάστημα 1010 – 1037 και η νορμανδική επιδρομή του 1081 προκάλεσαν καταστροφές στον ναό. Κατέρρευσε η ανατολική πλευρά του ναού και κάποιοι εξωτερικοί τοίχοι. Στα επόμενα χρόνια ο ναός ανοικοδομείται πάνω στα θεμέλια του προηγούμενου. Ωστόσο μέσα στον 12ο αιώνα και κατά την επιδρομή του 1147 κατέρρευσε ο νότιος τοίχος και ξανακτίστηκε με το ίδιο υλικό. Για τα επόμενα χρόνια δεν υπάρχουν πληροφορίες. Είναι πολύ πιθανό να εγκαταλείφθηκε. Μόλις το 1513 αναφέρεται σε νοταριανό έγγραφο σύμφωνα με το οποίο ο ιερέας Θεόδωρος Αργήτης παραχωρεί τον ναό στην Μονή Στροφάδων. Το 1619 η βενετική διοίκηση αναλαμβάνει τον ναό, αλλά τον παραχωρεί και πάλι στην Μονή των Στροφάδων. Το 1697 ο ναός ανήκει στην δικαιοδοσία επιτρόπων της κυβέρνησης, των γαστάλδων, και τότε γίνεται η επιζωγράφησή του, αν και ίχνη του βυζαντινού εικονογραφικού προγράμματος διατηρήθηκαν μέχρι και τα προσεισμικά χρόνια. Η επιζωγράφηση έγινε από τον αγιογράφο Δημήτριο Νομικό. Με έγγραφο της 30ής Απριλίου 1779 ο ναός παραχωρήθηκε σε αδελφότητα, η οποία δημιούργησε την μονή, η οποία το 1809 είχε δώδεκα μοναχούς. Ο ναός είχε εγκαταλειφθεί στον 19ο αιώνα, ενώ από τον σεισμό του 1953 έπαθε μεγάλες καταστροφές.
Αναλυτική περιγραφή: Στην βυζαντινή φάση του ο ναός ακολουθούσε τον αρχιτεκτονικό τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο. Στα ανατολικά ανοίγονται τρεις αψίδες, από τις οποίες η κεντρική είναι εξωτερικά ημιεξαγωνική, ενώ οι πλαϊνές είναι ημικυκλικές. Πάντως και οι τρεις έχουν από ένα μικρό παράθυρο. Ο κυρίως ναός χωρίζεται σε τρία μέρη με την παρουσία των τεσσάρων πεσσών που στηρίζουν τον κεντρικό τρούλο. Στα δυτικά υπάρχει ο σταυρεπίστεγος νάρθηκας με μια κεντρική είσοδο στο κέντρο του και άλλες δυο στην βόρεια και νότια πλευρά του. Η είσοδος στον νάρθηκα και στον κυρίως ναό γίνεται μέσω προπύλου με θολωτή στέγη και κλίμακα με εννέα βαθμίδες. Στα βόρεια του ναού υπήρχε μια μεγάλη αίθουσα με αψίδες στα δυο άκρα της που προφανώς ήταν η τραπεζαρία της μονής. Ο ναός στην φάση της ενετοκρατίας αποτελείται από δυο κλίτη που δεν επικοινωνούν μεταξύ τους, ίσως είναι δισυπόστατος. Το βόρειο κλίτος έχει καταργηθεί με την προσκόλληση βοηθητικών κτιρίων. Επομένως πρόκειται για μια δίκλιτη πλέον ξυλόστεγη βασιλική. Τα δυο κλίτη χωρίζονται με τοίχο, καθώς κλείστηκαν οι τοξοστοιχίες της βυζαντινής φάσης. Στα ανατολικά το βόρειο κλίτος καταλήγει σε τρίπλευρη αψίδα με παράθυρο. Από τον χώρο αυτό μέσω αψίδων με τοξωτά ανοίγματα είναι δυνατή η επικοινωνία με τους παρακείμενους χώρους. Το νότιο κλίτος καταλήγει σε ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά. Ο ναός βρίσκεται στα νότια του μοναστικού συγκροτήματος και περιβάλλεται από δυο καμαροσκεπείς θαλάμους στα δυτικά και άλλους τρεις στα βόρεια. Από τους τελευταίους μεγαλύτερος είναι ο βορειότερος με τον εξώστη προσκολλημένο στα νοτιοανατολικά του. Η πρόσβαση γίνεται μέσω μεγάλου θυραίου ανοίγματος. Κατά πάσα πιθανότητα ήταν το αρχονταρίκι της μονής. Στα ανατολικά διακρίνονται τα θεμέλια του περιβόλου της μονής. Ο παραπάνω θάλαμος επικοινωνεί μέσω θύρας με τον αμέσως νοτιότερο, ο οποίος έχει θύρα στον δυτικό του τοίχο. Σημειώνεται η υψομετρική διαφορά με το υπόλοιπο σύνολο που ξεπερνιέται με μια ξύλινη κλίμακα. Επικοινωνεί μέσω θύρας με τον νοτιότερο θάλαμο που βρίσκεται σε επαφή με τον ναό. Στα ανατολικά υπάρχει μια θύρα με λίθινη κλίμακα για την έξοδο και άλλα δυο συμμετρικά ανοίγματα στα δυτικά. Ο θάλαμος αυτός παρέχει τα δυο ανοίγματα για την μοναδική πρόσβαση στον ναό. Ο εξώστης είχε χαμηλό περιμετρικό στηθαίο και ήταν στεγασμένος με δίκλιτη στέγη. Ήταν η κύρια είσοδος της μονής. Στα δυτικά του βόρειου κλίτους ανοίγονται δυο θάλαμοι, στους οποίους η πρόσβαση γινόταν από μια θύρα στη νοτιοδυτική γωνία. Βρίσκονται όπως και ο κυρίως ναός χαμηλότερα από το επίπεδο του εδάφους. Στην δομή του ανατολικότερου διακρίνονται τα ίχνη του βυζαντινού πρόπυλου. Ο δεύτερος θάλαμος με αρκοσόλιο είχε μάλλον ταφική χρήση.
Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Εξωτερικά ο ναός διατηρεί σε κάποια σημεία κεραμικό διάκοσμο, μαρτυρία της βυζαντινής προέλευσής του. Οδοντωτός διάκοσμος διακρίνεται στην κεντρική αψίδα και σε νότιο τμήμα του δυτικού τοίχου. Κεραμοπλαστικός διάκοσμος σώζεται και στο ανακουφιστικό τόξο πάνω από την θύρα του νότιου τοίχου, το οποίο περιβάλλεται από μια οδοντωτή ταινία. Το δίλοβο παράθυρο της αψίδας του βόρειου κλίτους στην φάση της ενετοκρατίας έχει χαμηλό λίθινο τόξο. Σώζεται η Αγία Τράπεζα, στην αψίδα του βόρειου αλλά και του νότιου κλίτους. Στα αριστερά της νότιας αψίδας σώζεται μια κτιστή χαμηλή τράπεζα, που προφανώς είχε την λειτουργία της Πρόθεσης. Στο δάπεδο του κυρίως ναού διακρίνεται ο στυλοβάτης του τέμπλου. Το δάπεδο του Ιερού Βήματος καλύπτεται από πολύχρωμο μωσαϊκό με λευκές, μαύρες και κυανές ψηφίδες. Στον βόρειο τοίχο διακρίνεται κοσμήτης από ατελώς λαξευμένο εύθραστο λίθο, ενώ σώζεται ένας πολύ καλύτερης ποιότητας στην αψίδα του Ιερού. Προσεισμικά υπήρχε ένα κορινθιακό κιονόκρανο δίπλα στην κόχη του διακονικού. Ο ναός κοσμούνταν με τοιχογραφίες. Σώζονταν τμήματα του εικονογραφικού διακόσμου της βυζαντινής φάσης, αλλά και τμήματα από την επιζωγράφησή του που έγινε στα τέλη του 17ου αιώνα. Οι τοιχογραφίες αυτές αποτειχίστηκαν και μεταφέρθηκαν στο Βυζαντινό Μουσείο Ζακύνθου. Στον βόρειο τοίχο του ιερού εικονίζεται ένας διάκονος με λιβανοθήκη και πιο πάνω η Θεοτόκος, προφανώς από παράσταση του Ευαγγελισμού. Στην κόγχη εικονίζονται δυο ολόσωμοι ημίγυμνοι άγιοι, μάλλον ο άγιος Ονούφριος και ο Πέτρος Αθωνίτης. Στο Ιερό Βήμα εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας και ο άγιος Νικόλαος. Κάτω από τον Χριστό διακρίνεται γραπτή απόδοση μαρμαροθετήματος. Στον βόρειο πεσσό εικονίζεται μια αγία, ενώ στον νότιο πεσσό σώζεται σε καλύτερη κατάσταση ο Άγιος Νικόλαος. Στο τύμπανο της δυτικής κεραίας σώζεται σε καλύτερη κατάσταση από τις υπόλοιπες παραστάσεις η Σταύρωση, ενώ στον νότιο τοίχο δίπλα στο τέμπλο παριστάνεται ο Πρόδρομος
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Στον ναό υπήρχε προσεισμικά εικόνα του αγίου Νικολάου δωρεά της οικογένειας Πελεκάση.
Παράλληλα: Παράλληλα από τον 15ο αιώνα λειτουργεί και η μονή της Παναγίας Σκοπιώτισσσας.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955 Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Π.Λ.Βοκοτόπουλος, Η βυζαντινή τέχνη στα Επτάνησα, Κερκυραϊκά Χρονικά XV, 1970, 148-179
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Τόμος Δεύτερος. Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Γρ.Πουλημένος, Ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου του Μεγαλομάτη ή Στρατηλάτη στο Σκοπό Ζακύνθου, Δελτίον ΧΑΕ 14 (1987-1988), Δ΄, 83-100
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος.Πεντακόσια χρόνια (1478 – 1978).
- Τέχνης Οδύσσεια, Τ.5, τεύχ.Β΄, Θρησκευτική τέχνη.
- Αρχιτεκτονική – Ξυλογλυπτική – Αργυρογλυπτική, Αθήνα 1989
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Δ.Ι.Μουσούρας, Μετόχια της Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-ΑρχιτεκτονικήΤέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 16 Νοεμβρίου 1996, Ζάκυνθος 1998, σ. 101-165