Περίληψη
Στην ανακοίνωση αυτή παρουσιάζονται οι κρήνες της Ζακύνθου, αυτές που μέχρι σήμερα είναι άγνωστες και δεν έχουν υποστεί αρχιτεκτονικές επεμβάσεις κατά τον 20ο και 21ο αιώνα. Σκοπός της δε είναι, η διάσωση και ανάδειξή τους.
Abstract
This study concerns Zakynthos’ water fountains, presenting those which have been undiscovered until now and have not undergone any architectural alterations during the 20th and the 21st century. It aspires to their preservation and promotion.
«…ποιά πηγή τάχα σε γεννά,
χαριτωμένη βρύση…»
«Ο Πόρφυρας» – Διον. Σολωμού
Είναι γνωστό σε όλους ότι η ζωή στον πλανήτη ξεκίνησε από το νερό.
Όλοι οι πολιτισμοί ανεπτύχθησαν δίπλα σε πηγές γλυκού νερού, είτε ήταν ποταμοί, είτε ήταν λίμνες, είτε απλά έβγαινε από τα βάθη της γης.
Η Ζάκυνθος στερείται ποταμών και λιμνών το πόσιμο νερό προερχόταν από διάφορες πηγές, που ήταν κατανεμημένες σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές, από πηγάδια αναβρυτικά η μη και από στέρνες όπου συγκεντρωνόταν το νερό της βροχής.
Η ανακοίνωσή αυτή αφορά μόνο τις κρήνες που δεν έχουν υποστεί αρχιτεκτονικές επεμβάσεις κατά τον 20ο και 21ο αιώνα. Οι κρήνες αυτές εξακολουθούν να είναι άγνωστες μέχρι σήμερα, με μόνη ίσως εξαίρεση την Βενετσιάνικη βρύση στο Κρυονέρι (Βόρεια της πόλης της Ζακύνθου).
Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε, είναι:
- Η επί τόπου έρευνα (in-situ).
- Οι προφορικές μαρτυρίες κατοίκων.
- Η βιβλιογραφική έρευνα.
Οι πηγές-Κρήνες της Ζακύνθου υπήρχαν και στην αρχαιότητα, δεν έχουν όμως βρεθεί κατάλοιπα τους. Τα πρώτα ίχνη που κατεγράφησαν, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες αρχαιολόγων, είναι κάποια ρωμαϊκά, που βρίσκονται στο δίκτυο πηγών του Σκοπού.
Μετά από βιβλιογραφική έρευνα δεν έχουν μέχρι σήμερα βρεθεί στοιχεία για την κλασική, ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο, από ό,τι γνωρίζω.
Πολλοί περιηγητές έχουν σχεδιάσει τοπία της υπαίθρου, απεικονίζοντας σε πρώτο πλάνο κρήνες, όπως ο C.Studer ,1764 Crane, 1850 o J.Mc GAHEY,1830 και άλλοι [1].
Η πρώτη σοβαρή έρευνα για την εξεύρεση και μεταφορά πόσιμου νερού στην πόλη της Ζακύνθου, αποτυπώνεται στην “ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΟΥ ΕΝΩΜΕΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΤΩΝ ΙΟΝΙΚΩΝ ΝΗΣΩΝ”, αρ. Φύλλου 16 της 4ης Απριλίου του 1831. Στη σελίδα 5 διαβάζουμε για το οξύ πρόβλημα της ύδρευσης της πόλης της Ζακύνθου και την απόφαση της κυβέρνησης να ενώσει μαζί διάφορες πηγές του Σκοπού και να μεταφέρει την συνάθροιση αυτών των υδάτων στην πόλη. Για το σκοπό αυτό κατασκευάστηκε ένα υδραγωγείο, αποτελούμενο από υδατογέφυρα (η γνωστή “καμάρα του Βουρδέρη”), κτιστούς αγωγούς και μαντεμένιους σωλήνες, που οδηγούσαν το νερό σε δύο δεξαμενές εντός της πόλης και σε 14 μεγάλες κρήνες, μία σε κάθε συνοικία, όπως πληροφορούμαστε από την έκθεση του Ιωάννη Τριχά, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΕΛΠΙΣ αρ. Φύλλου 1399 του 1902.
Οι πηγές-κρήνες που υπάρχουν σήμερα, εκτείνονται στις παρακάτω γεωγραφικές περιοχές:
- Α. Περιοχή Πόλης-Μπόχαλης-Ακρωτηρίου.
- Β. Περιοχή Σκοπού.
- Γ. Περιοχή Τραγακίου-Κυψέλης-Γερακαρίων.
- Δ. Περιοχή Ρίζας, από το Κερί μέχρι το Καταστάρι.
Κάποιες είναι δημόσιες, κάποιες εκκλησιαστικές και κάποιες ιδιωτικές. Όλες είναι χτισμένες με λαξευτούς και αργούς λίθους ντόπιας προέλευσης που συνδέονται με κονίαμα. Σε κάποιες έχουν χρησιμοποιηθεί και οπτόπλινθοι, κυρίως στα θολωτά μέρη. Ορισμένες φέρουν επιγραφές, γλυπτό διάκοσμο και κρουνούς, ενώ άλλες όχι. Όλες οι κρήνες διέθεταν δεξαμενή αποθήκευσης του νερού που ήταν απαραίτητη διότι το νερό συγκεντρωνόταν σταδιακά (υδρομάστευση).
Μπορούν να καταταγούν, ως προς την μορφή και την λειτουργικότητα τους, στους παρακάτω αρχιτεκτονικούς τύπους:
- Τύπος Α: Οικίσκος ορθογωνικής κάτοψης, με επίπεδη εξωτερικά κάλυψη και σε επαφή με κτιστή θολωτή δεξαμενή.
- Τύπος Β : Οικίσκος ορθογωνικής κάτοψης με επίπεδη ή ημικυλινδρικού θόλου εξωτερικά κάλυψη, με δεξαμενή στο εσωτερικό του.
- Τύπος Γ: Επιτοίχιες. Η κατασκευή της δεξαμενής είναι υπόγεια και σε απόσταση από την πρόσοψή της κρήνης.
Ακολουθεί περιγραφή των κρηνών ανά περιοχή.
Α. Περιοχή Πόλης-Μπόχαλης-Ακρωτηρίου.
Έχουν καταγραφεί οκτώ κρήνες: H βενετσιάνικη, του Κολαίτη, του Αγίου Σπυρίδωνα, η βρύση του Λούντζη, η βρύση του Κουμπαρούτα, η βρύση του Φάφλα, η Παλιά Βρύση, και της Κάναλης .
Α.1 Βενετσιάνικη βρύση στο Κρυονέρι (φωτογραφία 1).
Πρόκειται για κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων 3,90×3,45 μέτρων και ύψους 4,00 μέτρων, είναι δημόσια, ανήκει στον τύπο Α.
Σε επαφή με το δυτικό τοίχο του οικίσκου, υπάρχει επιμήκης θολωτή δεξαμενή στην οποία συγκεντρωνόταν το νερό από δίκτυο σηράγγων, που υπήρχε κάτω από τον Κόκκινο Βράχο. Σήμερα είναι ορατή η έξοδός του δικτύου στο πρανές του βράχου. Το δίκτυο σταμάτησε να λειτουργεί μετά το 1960 και η κρήνη που τροφοδοτούσε για αιώνες με νερό την παρακείμενη πόλη και τα παραπλέοντα καράβια έχει πλέον στερέψει.
Στον ανατολικό τοίχο της, σώζεται εντοιχισμένη αναμνηστική πλάκα που φέρει επιγραφή τιμητική του ανακαινιστή της κρήνης, του Βενετού αξιωματούχου Antonius Raynario του οίκου Renier, το οικόσημό του και τη χρονολογία στα λατινικά 1736 [2]. Την επιγραφή αυτή κατέγραψε ο Daniel Quinn στο έργο του “Των τελευταίων αιώνων επιγραφαί Ζακυνθιακαί” και περιέγραψε επίσης ο Λουδοβίκος Σαλβατόρ στο έργο του Zante 1904. Η υδρολεκάνη που υπάρχει σήμερα στην πρόσοψη του οικίσκου είναι κατασκευασμένη σε μεταγενέστερο χρόνο, ενώ οι τρεις υβριδικοί κρουνοί , ημικατεστραμμένοι σήμερα, πρέπει να ανήκουν στη φάση της ανακαίνισης.
Α2. Η βρύση του Κολαΐτη (φωτογραφία 2).
Σε μικρή απόσταση από την Βενετσιάνικη βρύση στην περιοχή του Κρυονερίου, κάτω από την Αγία Παρασκευή του Κλαψή, ευρίσκεται η ιδιωτική κρήνη τύπου Γ, που φέρει την επιγραφή:
MCCIII
RENOVATA
MDCCLX
1203
ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΘΗΚΕ
1760
Διατηρείται σε άριστη κατάσταση. Αποτελείται από δύο τμήματα: την πρόσοψή της, διαμορφωμένη με μπαρόκ μορφολογικά στοιχεία και σε μικρή απόσταση, την υπόγεια δεξαμενή, στο εσωτερικό της οποίας υπάρχει λίθινο κλιμακοστάσιο.
Α3. Η βρύση του Αγίου Σπυρίδωνα της Κιμηλιάς ή του Ντανούφρη (φωτογραφία 3).
Ευρίσκεται στην οδό Φιλικών, και η πρόσοψή της διαμορφώνεται στο κατώτερο τμήμα του αναλημματικού τοίχου της εκκλησίας, είναι δημόσια, ανήκει στον τύπο Γ.
Η μορφή της είναι σχετικά απλή: στον τοίχο διαμορφώνεται τοξωτή εσοχή που περιβάλλεται από λίθινο πλαίσιο και στο κάτω μέρος η έξοδος του νερού πλαισιώνεται από κυκλικό δίσκο που φέρει αυλακώσεις εσωτερικά και χύνεται σε μικρή γούρνα. Η δεξαμενή συγκέντρωσης του νερού είναι υπόγεια, κάτω από τον προαύλιο χώρο της εκκλησίας.
Ο Νικόλαος Βουτσινάς σε σχετική εργασία του μελέτησε τα κατάστιχα της εκκλησίας του αγίου Σπυρίδωνα και διαβάζοντας τα έξοδα υποθέτει ότι η κρήνη είναι πιθανό να κατασκευάστηκε γύρω στο 1828 [3]. Ωστόσο, παρατηρώντας τη γκραβούρα του C.STUDER, 1764 όπου απεικονίζεται η κρήνη και την τοπιογραφία της, συμπεραίνουμε ότι η κρήνη προϋπήρχε και πιθανότατα επισκευάστηκε το 1828.
Α4. Η Βρύση του Λούντζη στο Κάτω Ακρωτήρι.
Είναι ιδιωτική, ανήκει στον τύπο Β και ευρίσκεται σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα.
Β. Περιοχή Σκοπού (Καλαμάκι, Αργάσι,Βασιλικός).
Στην περιοχή του Σκοπού υπάρχουν οι περισσότερες πηγές-Κρήνες.
Στο δίκτυο του υδραγωγείου υπάρχουν εννιά πηγές συνδεδεμένες, κάποιες από τις οποίες εκκρέουν νερό ακόμη, με φυσική ροή [4].
Επιπλέον, υπάρχουν διάσπαρτες από το Αργάσι μέχρι τον Βασιλικό τουλάχιστον 15 πηγές και πλέον.
Β1.Η Πηγή-Κρήνη του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου στις Νερατζούλες (φωτογραφία 4).
Ανήκει στο τύπο Β και φέρει αξιόλογα λίθινα διακοσμητικά στοιχεία: το τοξωτό πλαίσιο στο άνοιγμα της πρόσοψης και το γείσο που διακοσμεί το ανώτερο τμήμα των τοίχων του οικίσκου. Φέρει δυσανάγνωστη επιγραφή, στην οποία ο Ντίνος Κονόμος [5] είχε διακρίνει τη χρονολογία 1660, που σήμερα δεν είναι ορατή. Η κρήνη έχει απεικονισθεί στη γκραβούρα του J.Mc GAHEY,1830
Β2. Η βρύση της Παναγίας της Βλαχέραινας .
Είναι εκκλησιαστική, ανήκει στο τύπο Β. Πρόκειται για οικίσκο του οποίου η πρόσοψη διαρθρώνεται σε δύο επίπεδα. Το κεντρικό τμήμα της, όπου υπάρχει το τοξωτό άνοιγμα, εξέχει ελαφρά σε σχέση με τα άκρα, που διαφοροποιούνται χρωματικά, καθώς είναι βαμμένα με λουλακί χρώμα.
Β3. Η Πηγή- κρήνη του “αφεντικού” στο Αργάσι .
Είναι ιδιωτική και σήμερα είναι κατεστραμμένη. Από τα τμήματα που έχουν απομείνει, φαίνεται ότι η διαμόρφωση της πρόσοψης ήταν μνημειακή. Μάλλον κατατάσσεται στον τύπο Α. Στο εσωτερικό της υπάρχει το χάραγμα:
E may 1716
Englandπου παρέχει ένα όριο για τη χρονολόγησή της. Κατά τη γνώμη μου είναι πολύ παλαιότερη.
Β4. Η βρύση στα Σουλέικα (φωτογραφία 5).
Είναι ιδιωτική, ανήκει στον τύπο Γ. Το χαρακτηριστικό της στοιχείο είναι η λίθινη πλάκα με τον ανάγλυφο διάκοσμο που έχει ενσωματωθεί στην πρόσοψή της.
Β5. Η βρύση του Δομενεγίνη.
Ευρίσκεται πλησίον του Πύργου του Δομενεγίνη, αγρέπαυλης της οποίας η ανέγερση ανάγεται στο 17ο αιώνα. Ο πύργος και η παρακείμενη κρήνη αποτελούν σύνολο που έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο Μνημείο.
Η κρήνη είναι δημόσια και ανήκει στον τύπο Γ, αλλά είναι τελείως διαφορετικής μορφής από τις μέχρι τώρα περιγραφείσες. Η απόληξή της θυμίζει τις μπαρόκ επιστέψεις των κωδωνοστασίων απλού τύπου που διατηρούνται σε πολλούς ναούς της Ζακύνθου. Δεν εντοπίστηκε δεξαμενή.
Β6. Η βρύση της Σκοπιώτισσας (φωτογραφία 7).
Ευρίσκεται στο κτήμα της οικογένειας Λογοθέτη στο Σκοπό, έχει μορφή οικίσκου με δεξαμενή στο εσωτερικό. Είναι ιδιωτική, ανήκει στον τύπο Β. Ο Daniel Quinn [6] μεταγράφει την επιγραφή της, η οποία δεν υπάρχει σήμερα.
Η επιγραφή είχε ως εξής:
η βρύσις της
παναγίας του
σκοπού αχλς (1636)
………….ιερόΒ7. Η βρύση της Δάφνης.
Είναι οικίσκος με τη δεξαμενή στο εσωτερικό του. Ανήκει στο τύπο Β.
Επί του άνω λίθου του ανοίγματος της φέρει εγχάρακτα τα κεφαλαία γράμματα Σ Π, αναμεσά τους ένα Σταυρό και την χρονολογία 1864.
Β8. Η βρύση του Ρώμα στο Βασιλικό.
Είναι οικίσκος με τη δεξαμενή στο εσωτερικό του. Ανήκει στο τύπο Β.
Γ. Περιοχή Τραγάκι – Κυψέλη – Γερακαρίων.
Στην περιοχή υπήρχε μεγάλη ποσότητα υδάτων στο λεγόμενο κεφαλόβρυσο και φυσικά κρήνες και υδρόμυλοι. Αλλά δυστυχώς έχουν καταστραφεί και εντοπίστηκαν μόνο δυο κρήνες.
Γ1. Η βρύση του Κεφαλόβρυσου.
Πρόκειται για μικρό οικίσκο με τη δεξαμενή στο εσωτερικό του.
Είναι ιδιωτική, ανήκει στον τύπο Β.
Η διαμόρφωση της πρόσοψης παρουσιάζει διαφορές από τις μέχρι τώρα περιγραφείσες, καθώς το άνοιγμά της εμφανίζεται να έχει δύο στάθμες: στην ανώτερη είναι τοξωτό, ενώ χαμηλότερα, με την παρεμβολή λαξευμένου λίθου που φέρει διακόσμηση «σταγόνων», σχηματίζεται δεύτερο, ορθογωνικό άνοιγμα. Στη βάση της έχει τοποθετηθεί αγαλματίδιο.
Γ2. Η βρύση του Άνω Γερακαρίου.
Δεν έχουν σωθεί παρά ελάχιστα από την περίφημη κάτω βρύση του Μπούρα την οποία είχε σχεδιάσει και συμπεριλάβει στο μνημειώδες έργο του Ο Σαλβατόρ [7]. Από τα εναπομείναντα στοιχεία μπορεί να καταταγεί στον τύπο Γ.
Δ. Περιοχή Ρίζας
Κάθε χωριό από τα 18 της περιοχής είχε και την πηγή του, αλλά δυστυχώς ανακαινίστηκαν τον 20ο αιώνα, χάνοντας την φυσιογνωμία τους.
Έχουν διατηρηθεί οι:
Δ1.Η βρύση του Δεσσύλα στη Λιθακιά
Είναι δημόσια,ανήκει στον τύπο Γ, Φέρει εγχάρακτη επιγραφή 1836.
Δ2. Η βρύση της Χρυσοπηγής στη Σαρτζάδα στο Ρωμύρι (Φωτογραφία 8).
Είναι δημόσια, ανήκει στον τύπο Β.
Η πρόσοψη του οικίσκου αποκτά μνημειακή μορφή με τις παραστάδες και την αετωματική επίστεψη. Είναι δε στεγασμένη με ημικυλινδρικό θόλο, κατασκευασμένο από οπτοπλινθοδομή και εδραζόμενο στη λίθινη τοιχοποιία.
Δ3. Οι πηγές του Λαγοπόδου.
Είναι τρεις ,εκ των οποίων οι δύο είναι ανέπαφες, είναι δημόσιες, ανήκουν στον τύπο Β.
Η ιδιαιτερότητα τους είναι, ότι η δεξαμενή είναι λαξευμένη στο βράχο και είναι καλυμμένη με οξυκόρυφη θολωτή κατασκευή, με μεγάλο άνοιγμα εμπρός και κυκλική οπή στο άνω μέρος.
Δ4. Η κρήνη του Νερόκηπου στα Πηγαδάκια.
Είναι δημόσια, ανήκει στον τύπο Γ. Πρόκειται για έναν αναλημματικό πέτρινο τοίχο με έναν ιδιαίτερο γλυπτό διάκοσμο και χωρίς ορατή δεξαμενή.
Η εργασία αυτή αποτελεί το πρώτο στάδιο μιας ευρύτερης έρευνας-μελέτης που αφορά τις κρήνες της Ζακύνθου και έχει σαν σκοπό τη διάσωση και ανάδειξή τους.
Οι κρήνες αυτές αποτελούν σημαντικό κομμάτι του πολιτισμού και της ιστορίας του τόπου, όπου μαζί με άλλα μνημεία αποτελούν την κληρονομιά της Ζακύνθου. Είναι φορέας πληροφοριών μεγάλης αξίας σε πολλούς και διαφορετικούς τομείς: όπως τις κοινωνικές επιστήμες, τις επιστήμες των μηχανικών και τεχνολογίας, της Αρχιτεκτονικής και της αισθητικής [8]. Η αξιοποίηση τους μπορεί να παίξει σπουδαίο ρόλο με πολλαπλά οφέλη προς όλους.
Μαρία Σιδηροκαστρίτη-Κοντονή
Πολιτικός Μηχανικός ΤΕ- Ερευνήτρια
[1] Τ. Κούμανης, Λεύκωμα συλλογής Τάση Κούμανη, Αθήνα 2006, σ.85, σ.89, σ. 91, σ. 93.
[2] “Επιγραφαί” από το εργαστήριο Τεκμηρίωσης Πολιτιστικής και Ιστορικής κληρονομιάς του τμήματος Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας του Ιονίου Πανεπιστημίου. 118. Ζάκυνθος , Βενετική βρύση στο Κρυονέρι.
[3] Ν. Βουτσινάς, Άγιος Σπυρίδωνας της Κιμηλιά η του Δανούφρη Ζάκυνθος 1989 σ..22
[4] Γενική οριζοντιογραφία εξωτερικών υδραγωγείων Ύδρευσης πόλεως Ζακύνθου, Αθήναι, 1938, προσωπικό αρχείο Μαρίας Σιδηροκαστρίτη-Κοντονή.
[5] Ν. Κονόμος, Εκκλησίες και Μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967, σ. 66.
[6] Daniel Quinn, Των Τελευταίων αιώνων επιγραφαί Ζακυνθιακαί Αρμονία 3/10 (1902) 553-600
[7] L Salvator, Zante,Prag 1904,σ 314
[8] Agaliotou C. (2014), “Reutilization of industrial buildings and sites in Greece can act as a lever for the development of special interest/alternative tourism”, 3rd International Conference on Strategic Innovative Marketing, Madrid, 2014