Η μονή της Υπεραγάθου είναι επίσημα αφιερωμένη στην Αγία Αικατερίνη και ανήκει στο Σινά. Η φήμη της βασίζεται σε μια εικόνα της Παναγίας Υπεραγάθου που είχε βρεθεί εκεί νωρίτερα και είχε θεωρηθεί θαυματουργή. Ιδρύθηκε το 1608 από τους ιερωμένους Παρθένιο και Ευστάθιο ως ανδρικό κοινοβιακό μοναστήρι. Αργότερα αφιερώθηκε στο Σινά και απέκτησε μεγάλη περιουσία. Το 1684 καταστρέφεται από πυρκαγιά και το 1793 από σεισμό. Ξανακτίζεται το 1810. Ο σεισμός του 1953 προκάλεσε αρκετές ζημιές που αποκαταστάθηκαν γύρω στο 1975.
Δίπλα στη μονή υπάρχει ένα μεγάλο πηγάδι που ονομάζεται Διαβολόστερνα, γιατί σύμφωνα με τον μύθο το λάξευσε ο ίδιος ο Διάβολος για να γλυτώσει από την γυναίκα του.
Στην περιοχή του Γαλάρου υπήρχε ήδη από τον Μεσαίωνα ένας μικρός ναός αφιερωμένος στον Άγιο Χριστόφορο. Με έγγραφο της 21ης Φεβρουαρίου 1608 οι ιερωμένοι από το Μικρό Γάλαρο, Παρθένιος και Ευστάθιος, ίδρυσαν στην περιοχή ένα ανδρικό κοινοβιακό μοναστήρι με καθολικό τον ναό του Αγίου Χριστόφορου που πλέον αφιερώθηκε στα Εισόδια της Θεοτόκου. Μάλιστα σε έγγραφο της 10ης Σπτεμβρίου 1632 ο αγιογράφος Θεόδωρος Κοντοχήνας συμφώνησε να ζωγραφίσει τις δεσποτικές εικόνες που απεικονίζουν τον Χριστό, την Θεοτόκο, τον Ιωάννη Πρόδρομο και τα Εισόδια της Παναγίας. Ήδη μέσα στον ναό φυλασσόταν η παλαιά εικόνα της Παναγίας Υπεραγάθου. Το 1671 η μονή γίνεται Μετόχι του Όρους Σινά. Η μονή καταστρέφεται από πυρκαγιά το 1634 και ξανακτίζεται σχεδόν στην ίδια θέση. Το 1793 η μονή επλήγη από σεισμό και μόλις το 1810 ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση των καταστροφών από τον ηγούμενο Γερμανό Θεοδόσιο. Η μονή ερημώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο σεισμός του 1953 προκάλεσε επίσης σημαντικές ζημιές, οι οποίες αποκαταστάθηκαν μερικώς.
Η μονή της Υπεραγάθου ακολουθεί το κλειστό ορθογώνιο σχήμα που πλέον είναι τυπικό των μονών της Ζακύνθου για αμυντικούς σκοπούς. Η είσοδος βρίσκεται στην δυτική πλευρά και τονίζεται με την παρουσία πάνω ενός απλού κωδωνοστασίου με δυο τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες. Εκατέρωθεν της εισόδου έχουν αναστυλωθεί τα βοηθητικά κτίρια που εκτείνονται σε όλη τη δυτική και βόρεια πλευρά. Στα νότια υπάρχουν κάποια ακόμη κτίρια, μόνο στο δυτικό τμήμα. Η υπόλοιπη πλευρά καθώς και η ανατολική εικάζεται πως δεν είχε κτίρια, αλλά αποτελούνταν μόνο από τον περίβολο. Στο κέντρο της αυλής σώζεται το καθολικό που ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Η είσοδός του βρίσκεται στη δυτική πλευρά, ακριβώς απέναντι από την είσοδο της μονής. Στον πρόναο υπήρχε η επιγραφή: ερείπια ανηγέρθη τω ζηλωτή ιερομονάχω Γερμανώ Θεοδοσίου του Ζακυνθίου τω έκτω έτει του εν Σινά Πανιερωτάτου Αρχιεπισκόπου κυρίου Κωνσταντίνου, θαύμα της παραπορευομένας ουδείς μισθός αυτω εν τη γη Μαιως αωι! 1810 Προσεισμικά το καθολικό είχε εξωνάρθηκα.
Στο Ιερό Βήμα εικονιζόταν η Θεοτόκος και οι Προφήτες, ενώ πάνω από το αρτοφόριο ο Χριστός. Οι τοιχογραφίες αυτές έχουν καλυφθεί με ασβέστη. Το δάπεδο του ναού είναι επιστρωμένο με έγχρωμα εφυαλωμένα πλακίδια.
Στο καθολικό της μονής υπήρχε η εικόνα της Θεοτόκου με αργυρή επένδυση, καθώς και κάποιες άλλες εικόνες του Καντούνη. Η μονή είχε μεγάλη συλλογή από χειρόγραφα και ιερά σκεύη που όμως έγιναν λεία αρχαιοκάπηλων. Με βάση την μαρτυρία του Ν.Κατραμή κάποιοι κώδικες της μονής βρίσκονται στην Μαρκιανή Βιβλιοθήκη.
Στη μονή της αγίας Αικατερίνης του Θεοβαδίστου Όρους του Σινά ανήκει η μονή της Υπεραγάθου στο Γάλαρο και της αγίας Αικατερίνης του Σινά στους Κήπους.
Η μονή διατηρεί το κλειστό σχήμα, όπως όλες οι μονές της Ζακύνθου. Εξαιτίας της θέσης της δεν έχει αμυντικό πύργο, όπως και η μονή της Παναγίας στον Καλλιτέρο και της Παναγίας Δερματούσας στο Τραγάκι. Η παρουσία του εξωνάρθηκα στο καθολικό είναι χαρακτηριστικό και του καθολικού της μονής του αγίου Γεωργίου των Κρημνών. Το καθολικό της μονής εντάσσεται σε μια ευρύτερη ομάδα ναών με τοιχογραφίες του 17ου αιώνα οι οποίοι είναι: τα καθολικά των μονών Αναφωνήτριας, Παναγίας Σκοπιώτισσας, του αγίου Γεωργίου των Κρημνών, ο ναός του αγίου Νικολάου του Μεγαλομάτη στον Σκοπό, της αγίας Θέκλας στις Βολίμες στη Ζάκυνθο και των καθολικών των μονών του αγίου Ιωάννη και Θεοτόκου Λάμιας στα Δειλινάτα, του αγίου Ανδρέα Μηλαπιδιάς, των Ταξιαρχών στα Περατάτα, της Υπεραγίας Θεοτόκου στην Άτρο και του ναού του αγίου Νικολάου της μονής των αγίων Φανέντων στην Κεφαλονιά.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Αθήνα 1979
- Ντ.Οικονόμου, Ζάκυνθος. Πεντακόσια χρόνια (1478 – 1978). Τέχνης Οδύσσεια, Τ.5, τεύχ.Α΄. Θρησκευτική Τέχνη. Ζωγραφική, Αθήνα 1988
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Μ.Καρδαμίτση-Αδάμη – Μ.Φαρμάκης, Το μοναστήρι του ΆιΓιάννη του Προδρόμου στη Λαγκάδα. Παρελθόν και μέλλον, Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-Αρχιτεκτονική-Τέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 16 Νοεμβρίου 1996, Ζάκυνθος 1998, σ. 193-209