Ο ναός υπάρχει από το 1680, όμως δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για την πορεία του. Φαίνεται πως λειτουργούσε συνεχώς μέχρι και σήμερα, αν και καταστράφηκε από τον σεισμό του 1953.
Η χρονολόγηση του ναού παραμένει άγνωστη, όμως στα κειμήλιά του συμπεριλαμβάνεται μια πινακίδα με ονόματα αφιερωτών και την ημερομηνία 1680 Αυγούστου 1. Στα επόμενα χρόνια ο ναός αποκτά και άλλα έργα τέχνης. Ωστόσο δεν υπάρχουν μαρτυρίες για τυχόν επεμβάσεις και ανακαινίσεις εξαιτίας των σεισμών. Πάντως ο σεισμός του 1953 προκάλεσε ζημιές, οπότε ο ναός της Παναγίας ξανακτίστηκε. Σώθηκε το κάτω τμήμα του κωδωνοστασίου.
Ο ναός της Παναγίας στο Βουγιάτο ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόκλιτης βασιλικής και στην μετασεισμική του φάση. Η κύρια είσοδος βρίσκεται στην βόρεια πλευρά ανάμεσα σε δυο μεγάλα παράθυρα και δυο μικρότερα στα άκρα. Ανάλογη είναι η διαμόρφωση της νότιας πλευράς, αν και είναι λιγότερο εντυπωσιακή. Στα δυτικά υπάρχει μια μικρή είσοδος και πάνω ένα μικρό τοξωτό παράθυρο. Στη δίρριχτη στέγη υπήρχε μικρός φεγγίτης. Στα ανατολικά ανοίγεται ημιεξαγωνική αψίδα με ένα μικρό παράθυρο. Στη στέγη διακρίνεται φεγγίτης. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στο εσωτερικό του ναού είναι η καφασωτή διαμόρφωση του γυναικωνίτη. Στα βορειοανατολικά του ναού και σε άμεση επαφή με αυτόν σώζεται η βάση του προσεισμικού κωδωνοστασίου από πελεκητό αγκωνάρι που επιστέφεται από γείσο. Πάνω προστέθηκε μια απλή και χαμηλή κατασκευή για τις καμπάνες.
Εξωτερικά έμφαση δίνεται στην βόρεια πλευρά με μια περίτεχνη πλαστική διακόσμηση. Το τοξωτό άνοιγμα της θύρας στηρίζεται σε πεσσούς με απλά επίκρανα και το κλειδί είναι ανάγλυφο και επιστέφεται από ένα ανθέμιο. Το θύρωμα πλαισιώνεται από δυο παραστάδες με απλά επίκρανα που στηρίζουν ένα επιστύλιο με φυτικά κοσμήματα μέσα σε κυκλικά πλαίσια. Η σύνθεση επιστέφεται από τριγωνικό αέτωμα ελλιπές στην κορυφή. Στο τύμπανό του υπάρχει ανάγλυφη απεικόνιση της Παναγίας με τον Χριστό με ανθέμιο και αχιβάδα στην κορυφή. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός πως ανάμεσα στα πλαστικά στοιχεία η τοιχοποιία είναι από λίθινες πλάκες. Ανάλογη είναι η διακόσμηση γύρω από τα παράθυρα. Στο τύμπανο του γείσου υπάρχει ένα τετράγωνο πλαίσιο που επιστέφεται από μια αχιβάδα. Κάτω από τα δυο μεγάλα παράθυρα διαμορφώνονται ανεστραμμένα τρίγωνα με καμπύλες πλευρές και ανεστραμμένο κρίνο. Ο ναός στο ύψος της στέγης περιτρέχεται από διπλό γείσο. Στο εσωτερικό του ναού σώζεται το παλιό ξυλόγλυπτο τέμπλο με την δεσποτική εικόνα της Θεοτόκου, στο κάτω τμήμα της οποίας υπάρχει η επιγραφή: χειρ σπυρίδωνος ιερέος 1773 σεπτεμβρίου 25 Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Μέσα στον ναό σώζονται πολλά πολύτιμα κειμήλια, ανάμεσά τους πολλές φορητές εικόνες όπως η εικόνα του αγίου Δημητρίου με την επιγραφή : ΑΩΒ’ 1802 Χειρ Πέτρου ιερέως του Βόσσου Μέσα στο Άγιο Βήμα σώζονται εικόνες του Δωδεκάορτου, κάποιες από τις οποίες είναι φθαρμένες, το Τρίμορφο και ο Επιτάφιος με παραστάσεις της Σταύρωσης, της Αποκαθήλωσης, του Ελκόμενου και της Θεοτόκου πενθούσας στα θωράκιά του. Ακόμη υπάρχει πινακίδα με ονόματα αφιερωτών και χρονολογία 1680 Αυγούστου 1. Στους θησαυρούς του ναού συγκαταλέγονται αργυρόγλυπτα καλύμματα Ευαγγελίου και ένας αργυρόγλυπτος σταυρός κηδειών, στην μια όψη του οποίου εικονίζεται η Σταύρωση και στην πίσω η Ανάσταση. Στον σταυρό υπάρχουν τα αρχικά Μ.Δ. (Μπάφας Διαμαντής) Ιδιαίτερη θέση έχει η εικόνα της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας με αργυρόγλυπτη επένδυση και την επιγραφή 1779 Μαρτίου 4, πάνω σε καθέδρα. Στον ναό φυλάσσονται κειμήλια και από γειτονικούς ναούς που εγκαταλείφθηκαν μετά τον σεισμό του 1953.
Φαίνεται πως στο χωριό του Βουγιάτου δεν υπήρχαν άλλοι ναοί που να λειτουργούν παράλληλα με τον ενοριακό ναό της Παναγίας.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Τόμος Δεύτερος. Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979