Η μονή έχει κλειστό ορθογώνιο σχήμα για αμυντικούς λόγους. Τα βοηθητικά κτίρια σχηματίζουν μια μεγάλη ορθογώνια αυλή, ενώ στη νότια πλευρά ορθώνεται ένας μεγάλος ορθογώνιος πύργος μέσα στον οποίο βρίσκεται το καθολικό.
Το μοναστικό συγκρότημα και ειδικότερα ο αμυντικός πύργος στερεώθηκαν μετά από τους σειμούς του 1953 και του 1997. Εκκρεμεί η υλοποίηση της μελέτης για την συντήρηση, αρχιτεκτονική αποκατάσταση και ανάδειξη της μονής.
Στις αρχές του 13ου αιώνα η σύζυγος του Βυζαντινού αυτοκράτορα Θεόδωρου Λάσκαρη έκτισε στα Στροφάδια μοναστήρι που αφιέρωσε στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα και στην Θεοτόκο Παντοχαρά. Το 1440 ανακαινίστηκε από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο και απέκτησε μορφή κάστρου για την αντιμετώπιση των πειρατικών επιδρομών. Η μονή απέκτησε μεγάλο και πλούτο. Καταστράφηκε από τουρκική αρμάδα το 1537, αλλά γρήγορα αποκαταστάθηκε. Άλλη μια σημαντική καταστροφή έγινε το 1717 από ένα Τούρκο πειρατή, οπότε και επιβλήθηκε η μεταφορά του λειψάνου του αγίου Διονυσίου που μετά από δική του επιθυμία είχε ταφεί εκεί.
Η μονή ιδρύθηκε από τη σύζυγο του Βυζαντινού αυτοκράτορα Θεόδωρου Λάσκαρη στις αρχές του 13ου αιώνα και αφιερώθηκε στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα και την Παναγία Παντοχαρά. Σύμφωνα όμως με άλλες πηγές η μονή είναι αφιερωμένη στην Παναγία την Πάντων Χαρά λόγω της θαυματουργής εικόνας που υπήρχε στη μονή, ενώ άλλες πηγές αναφέρουν ότι το έχτισε η Ειρήνη η Λασκαρίνα η οποία έγινε καλόγρια και μετονομάστηκε Ευλογία. Ο Λ. Ζώης αναφέρει επίσης ότι η μονή ιδρύθηκε υπό της Ειρήνης 1241 , θυγατρός του βυζαντινού αυτοκράτορα Θεόδωρου Α Λασκάρεως». Φαίνεται όμως πως ήδη από τα τέλη του 13ου η μονή βρίσκεται στον έλεγχο του πάπα και δεν είναι πλέον σταυροπηγιακή. Οι συχνές επιδρομές πειρατών οδήγησαν στην κατασκευή οχυρωματικού πύργου ήδη από το 1420, ενώ αργότερα, το 1440 έγινε ανακαίνιση εκ θεμελίων της μονής από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο, που πλέον έχει εντελώς οχυρωματικό χαρακτήρα. Όμως δεν κατάφεραν να αποφύγουν τις μεγάλες καταστροφές και την αιχμαλωσία των μοναχών στις 29 Ιουνίου 1500 και αργότερα στις 29 Ιουνίου 1537 όταν μια τούρκικη αρμάδα που έπλεε στην περιοχή λεηλάτησε και πυρπόλησε το νησί με αποτέλεσμα να ερημωθεί το μοναστήρι. Μια ακόμη σημαντική καταστροφή σημειώνεται μετά την ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, από τον Τούρκο πειρατή Ουλουτζαλή. Γρήγορα όμως ξανακτίστηκε και ο αμυντικός πύργος ενισχύθηκε με προσθήκη στα ανατολικά το 1 09. Ανάμεσα στα έτη 1 43 και 1 50 παρατηρείται έντονη οικοδομική δραστηριότητα και έγιναν επισκευές στο καθολικό και προστέθηκε ανώγιον» πάνω από το πηγάδι στην κεντρική αυλή. Η μονή απέκτησε μεγάλη κτηματική περιουσία και ναούς και μονές – μετόχια τόσο στη Ζάκυνθο, όσο και στην Κεφαλονιά. Στα επόμενα χρόνια διαμορφώθηκε μια πλούσια συλλογή από χειρόγραφα και ιερά κειμήλια, ενώ σημαντικές μορφές της χριστιανοσύνης ασκήτεψαν εκεί. Στις 19 Αυγούστου 1717 πειρατές με επικεφαλής τον Τούρκο Μουστή προσόρμισαν στο νησί και κατέκαψαν τη μονή αφού πρώτα λεηλάτησαν τους θησαυρούς της. Οι περισσότεροι από τους μοναχούς σφαγιάστηκαν και εκείνοι που σώθηκαν κατάφεραν να μεταφέρουν το έως τότε εκεί ενταφιασμένο λείψανο του αγίου Διονυσίου στη Ζάκυνθο. Στα νεότερα χρόνια η μονή λειτουργεί με ελάχιστους μοναχούς, ενώ οι τελευταίοι σεισμοί του 1953 και του 1997 προκάλεσαν ζημιές στα κτίριά της που δεν έχουν αποκατασταθεί πλήρως.
Η μονή έχει ορθογώνιο σχήμα με έντονο αμυντικό χαρακτήρα. Πρόκειται για ένα συγκρότημα από στοιβαρά κτίρα γύρω από μια κεντρική αυλή. Στη βόρεια πτέρυγα υψώνονται δυο ενωμένα διώροφα κτίρια με ανοίγματα στην εξωτερική πλευρά μόνο στον άνω όροφο και δίρριχτες στέγες, ενώ εξωτερικά υπάρχει ισχυρό προτείχισμα γύρω από όλη τη μονή από την εποχή της Ενετοκρατίας. Στο βορειοδυτικό κτίριο στεγάζονται τα μαγειρεία και άλλοι χώροι για την εξυπηρέτηση κοινών αναγκών, ενώ στο βορειοανατολικό κτίριο οι αποθήκες. Αργότερα έγινε η προσθήκη του άνω ορόφου και στα δυο κτίρια. Επίσης δημιουργήθηκε στοά μπροστά από το ισόγειο μπροστά στην κεντρική αυλή. Στο ανατολικό άκρο της βόρειας πτέρυγας διακρίνονται ίχνη βαρδιόλας. Ανάμεσα στα δυο τμήματα της βόρειας πτέρυγας βρίσκεται το παρεκκλήσιο του αγίου Γεωργίου, όπου κατ’επιθυμία του τάφηκε ο άγιος Διονύσιος. Πρόκειται για ένα μικρό τετράκογχο ναϊδριο με κρομμυοειδή τρούλο και επιμήκη ναρθηκα που οδηγεί τον πιστό από την κεντρική αυλή στον ναό. Σημειώνεται πως ο ναός δεν είναι ορατός εξωτερικά, ούτε καν από την κεντρική αυλή. Στην δυτική πλευρά της μονής βρίσκεται και η πύλη της εισόδου. Πρόκειται για ένα τοξωτό άνοιγμα που συνεχίζει ως επιμήκης θολωτή στοά με δυο θύρες ενδιάμεσα μέχρι να φτάσει κανείς στην κεντρική αυλή. Σώζεται η δεύτερη θύρα της εισόδου με τα παλαιά ξύλινα θυρόφυλλα που φέρουν μεταλλική επένδυση με καρφιά. Στην τρίτη θύρα διακρίνονται οι εσοχές για το σιδερένιο κιγκλίδωμα ανασχέσεως που σώζεται στην οροφή. Στον άνω όροφο υπάρχει μια κλειστή στοά που ενώνει την βόρεια πτέρυγα με τον αμυντικό πύργο στα νότια. Η ανατολική πτέρυγα αποτελείται από το ισόγειο με θολωτούς χώρους και τον δεύτερο όροφο για τα κελιά των μοναχών. Μεταξύ της ανατολικής πτέρυγας και του πύργου βρίσκεται μικρός διώροφος οικίσκος με εσωτερική ξύλινη κλίμακα. χει τοξωτή είσοδο και παράθυρο στο ισόγειο και δύο όμοια παράθυρα στον όροφο. Εξωτερικά η ανατολική πτέρυγα είναι παρόμοια με τη βορεινή χωρίς όμως θυρίδες βολής και κορδόνι στη βάση. Η κεντρική αυλή φέρει επίστρωση πολλών φάσεων όπως μαρτυρούν τα διαφορετικά υλικά, όπως κυβόλιθοι, πλάκες ή κροκάλες. Το πιο επιβλητικό όμως κτίριο είναι ο μεγάλος πολυόροφος αμυντικός πύργος στη νότια πλευρά, ο οποίος έχει επιμήκη κάτοψη. Μέσα στον πύργο βρίσκεται και το καθολικό της μονής. Ο πύργος, στο ανατολικό του τμήμα φέρει επιγραφή με την χρονολογία της ανοικοδομήσεώς του : ΕΙΣ ΔΟ ΑΝ Θ ΟΙ ΚΟΔΟΜΗΘΗ Ο ΝΑΟC ΟΤΟΣ ΕΝ … Α · Χ · ΘLAN ΝΟ MDCVIIII NK…..
Η είσοδος στον πύργο γίνεται από την δυτική πλευρά με τη μεσολάβηση κεκλιμμένου επίπεδου, ράμπας. Η θύρα της εισόδου στηρίζεται σε προβόλους που σχηματίζουν χαμηλά τόξα σε ξύλινες δοκούς, επιστρωμένες με πλίνθους και βρίσκεται 7,05 μέτρα ψηλότερα από το δάπεδο της αυλής. Το δυτικό τμήμα του πύργου πατά σε ισχυρή πυραμιδοειδή βάση και αποτελείται από τέσσερις ορόφους. Ο τελευταίος είναι ακάλυπτος. Το τμήμα αυτό του πύργου έχει μόνο στους άνω ορόφους λίγα και μικρά παράθυρα χωρίς πλαστική διαμόρφωση. Αρχικά το καθολικό βρισκόταν σε αυτό το τμήμα του πύργου, που αργότερα μεταφέρθηκε στο ανατολικό. Μετά την είσοδο στον πύργο, στον πρώτο όροφο του δυτικού τμήματος, βρισκόμαστε σε ένα χώρο ο οποίος αποτελεί ένα είδος νάρθηκα με δάπεδο από λίθινες πλάκες, ενώ στο κέντρο του υπάρχει ο δικέφαλος αετός. Στο δυτικό άκρο υπάρχουν ξύλινες κλίμακες οι οποίες οδηγούν στον επάνω όροφο και λίθινες καθόδου που οδηγούν σε δύο θολωτούς θαλάμους στη βάση του πύργου. Οι θάλαμοι αυτοί επικοινωνούν μεταξύ τους. Στον νότιο τοίχο του νάρθηκα διαμορφώθηκε τυφλή κόγχη στην οποία φυλασσόταν το σκήνωμα του αγίου Διονύσου. Η πρόσβαση στον κυρίως ναό από τον νάρθηκα γίνεται με την μεσολάβηση δυο βαθμίδων καθώς ο τελευταίος βρίσκεται χαμηλότερα. Στον χώρο πάνω από τον νάρθηκα στα χρόνια της Ενετοκρατίας βρίσκονταν τα κελιά των μοναχών. Το ανατολικό τμήμα του πύργου επίσης στηρίζεται σε μα ισχυρή πυραμιδοειδή βάση που καλύπτει τον ισόγειο όροφο. Η οροφή του διαμορφώνεται με θόλους. Στον βόρειο τοίχο, στο ύψος του πρώτου ορόφου, υπάρχουν τρία τοξωτά ανοίγματα που λειτουργούσαν ως θυρίδες βολής. Διαμορφώνονται άλλοι δυο όροφοι που δεν αντιστοιχούν με τους ορόφους του δυτικού τμήματος του πύργου. Στον πρώτο όροφο εκτείνεται το καθολικό της μονής, ενώ ο επόμενος όροφος λειτουργεί ως αποθήκη, στην οποία η πρόσβαση γίνεται από το δυτικό τμήμα του πύργου. Το καθολικό ακολουθεί την κάτοψη της μονόκλιτης βασιλικής. Η είσοδος γίνεται από τα δυτικά μέσω δυο βαθμίδων. Το ιερό βρίσκεται ακόμη ψηλότερα με την παρουσία δυο ακόμη βαθμίδων. Στον βόρειο και νότιο τοίχο ανοίγονται από τρία παράθυρα. Στον χώρο του Ιερού Βήματος ανοίγεται από ένα παράθυρο στον βόρειο και νότιο τοίχο. Στον ανατολικό τοίχο ανοίγονται τρεις τυφλές κόγχες, οι οποίες εξωτερικά υποδηλώνονται με την παρουσία τριών ανισοϋψών αψίδων μικρότερων σε μέγεθος.
Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Το συγκρότημα με τις διαδοχικές οικοδομικές φάσεις είχε ως αποτέλεσμα τη διαφορετική διαμόρφωση των κτιρίων εξωτερικά και εσωτερικά. Τα βοηθητικά κτίρια δεν φέρουν διάκοσμο, αλλά ακολουθούν την αρχή της απλής και ισχυρής κατασκευής για την εξυπηρέτηση των βασικών αναγκών της μονής. Αντίθετα οι δυο ναοί και ο αμυντικός πύργος αποτελούν το κέντρο του ενδιαφέροντος. Στο ναϊδριο του αγίου Γεωργίου δεν υπάρχει ζωγραφικός διάκοσμος. Το δάπεδο είναι καλυμμένο με εφυαλωμένα κεραμικά πλακίδια των χρόνων της Αγγλοκρατίας. Το τέμπλο του ναού είναι απλό ξύλινο, πρόσφατης κατασκευής. Στηρίζεται σε αναβαθμό που διαφοροποιεί τη στάθμη του Ιερού Βήματος από τον υπόλοιπο ναό. Στο κέντρο περίπου του να σκου, κάτω από τον τρούλο, προεξέχει του δαπέδου μαρμάρινη βαθμίδα που υποστηρίζει όμοια πλάκα πάχους 4 εκ. περίπου και διαστάσεων 1,71 0, μ. Στο δάπεδο, μπροστά από την ραία Πύλη, βρίσκεται μαρμάρινη πλάκα με την παρακάτω επιγραφή : ΔΕ ΑΙΓΙΝΗΣ ΑΡΧΙΘΥΤΙΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔ ΝΟΣ ΔΕ ΠΛΑ ΣΑΡΑΚΙΝΙ Δ ΡΟΝ 1806 Το δυτικό τμήμα του πύργου είναι λιτό.Στο δυτικό τμήμα του πύργου ανάμεσα στα μικρά παράθυρα υπήρχε μια λίθινη ανάγλυφη πλάκα, η οποία αφαιρέθηκε.Το θύρωμα εισόδου είναι της εποχής της Αγγλοκρατίας. Η θύρα είναι ξύλινη και επενδυμένη με σιδερένια ελάσματα. Εσωτερικά του θυρώματος, υπάρχει η οπή της παλιότερης ζεματίστρας που προστάτευε από εφόδους.Η χρονολογία 1 05, χαραγμένη στα στηθαία της κλίμακας που διαθέτουν και λίθινο γλυπτό διάκοσμο, φανερώνει ότι πιθανόν την εποχή αυτή να έγινε κάποια αλλαγή στο σύστημα εισόδου στον πύργο. Το δάπεδο του τελευταίου ορόφου στο δυτικό τμήμα του πύργου φέρει λίθινες πλάκες με εγχάρακτα κοσμήματα. Ιδιαίτερη η πλαστική διακόσμηση του ανατολικού τμήματος του πύργου. Ο κορμός του εδράζεται σε ιδιαίτερη βάση που αποτελείται από σύνθετο κοιλόκυρτο λίθινο κυμάτιο. Δύο ζώνες από τριπλές επάλληλες, οριζόντιες διακοσμητικές ταινίες που προεξέχουν, η χαμηλότερη αμέσως ψηλότερα από το κυμάτιο της βάσης και η άλλη ψηλότερα στα 2/3 περίπου του ύψους του κορμού του κτιρίου, οριοθετούν μία ενδιάμεση ζώνη. Πάνω σε αυτή τη ζώνη υπάρχουν τρία μεγάλα αψιδωτά παράθυρα με απλό κορνίζωμα. Πιο ψηλά υπάρχουν τυφλοί κυκλικοί φεγγίτες σε αντιστοιχία με τα χαμηλότερα ανοίγματα και κοσμούνται και αυτά με απλό κορνίζωμα. Η στέγαση του αποτελείται από δύο επάλληλες οριζόντιες διακοσμητικές ταινίες που προεξέχουν και ογκώδες λίθινο διακοσμητικό κορδόνι που συνεχίζουν και στο δυτικό τμήμα του πύργου. Η σύνθεση ολοκληρώνεται με το στηθαίο με τα διακοσμητικά πλαίσια και τις θυρίδες βολής. Η σύνθεση των τριών αψίδων στον ανατολικό τοίχο που αντιστοιχεί με το Ιερό Βήμα έχει στοιχεία μπαρόκ και είναι τοποθετημένη πάνω σε βάθρο που προεξέχει στη σκάρπα του κτιρίου. Στο καθολικό ανάμεσα στα παράθυρα του κυρίως ναού διακρίνονται διακοσμητικοί πεσσοί, προσθήκη που πιθανόν έγινε επί Αγγλοκρατίας. Το δάπεδο του ναού είναι επιστρωμένο με εφυαλωμένα πλακίδια, ενώ διακρίνονται δυο ανάγλυφοι δικέφαλοι αετοί στο κέντρο του κυρίως ναού και μπροστά από την κύρια είσοδο. Κυριαρχεί το λίθινο τέμπλο, αρκετά λιτό.
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Οι συνεχείς επιδρομές των πειρατών και οι μεγάλες καταστροφές που συχνά ακολουθούσαν είχαν αποτέλεσμα τον αφανισμό της πλούσιας συλλογής της μονής σε χειρόγραφα και ιερά κειμήλια. Κάποια βρίσκονται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, ενώ όσα διασώθηκαν φυλάσσονται στη Μονή Αγίου Διονυσίου και Στροφάδων στη Χώρα της Ζακύνθου. Στο Μουσείο εκκλησιαστικής τέχνης της Ι.Μ.Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου εκτίθενται ο κώδικας της Μονής, εικόνες από το τέμπλο του καθολικού και άλλα κειμήλια, που μεταφέρθηκαν κυρίως μετά τον σεισμό του 1997, όταν τα κτίρια της μονής κρίθηκαν ακατάλληλα. Σώζεται η Αγία Τράπεζα με το ξυλόγλυπτο κιβώριο.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος Πεντακόσια χρόνια 147 – 1978). Τόμος Δεύτερος, Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- R.Sargint, Η Ζάκυνθος κάποτε… Zakynthos once uron a time… (κείμενα: Ν.Λούντζης), Ζάκυνθος 1990
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Μ.Κολυβά, Χειρόγραφοι κώδικες μονών και ναών της Ζακύνθου στη μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-Αρχιτεκτονική-Τέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 1 Νοεμβρίου 199 , Ζάκυνθος 199 , σ. 35-58
- Δ.Ι.Μουσούρας, Μετόχια της Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-ΑρχιτεκτονικήΤέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 1 Νοεμβρίου 199 , Ζάκυνθος 199 , σ. 101-165
- Γ. Πουλημένος και Ι. Στουφή – Πουλημένου, “Το οικοδομικό χρονικό της Ιεράς Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Στροφάδων” , Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-ΑρχιτεκτονικήΤέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 1 Νοεμβρίου 1996, Ζάκυνθος 199 , σ. 211-26
- Αικ.Θεοδωροπούλου, Η Μονή Στροφάδων: Αποτύπωση – Παθολογία – Προδιαγραφές Αποκατάστασης, Πάτρα 200 [Αδημοσίευτη Διατριβή Διπλώματος Ειδίκευσης, Πολυτεχνείο Πανεπιστημίου Πατρών]
- Ζ.Α.Μυλωνά, Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, Αθήνα 2011