Ιστορία: Ο ναός του αγίου Χαραλάμπη στο ποτάμι ιδρύθηκε από τους κατοίκους το 1728, όταν στο νησί η πανούκλα αποδεκάτιζε τον πληθυσμό. Τον επόμενο χρόνο, όταν πλέον ο λιμός είχε αρχίσει να υποχωρεί, οι κάτοικοι με την έγκριση της βενετικής διοίκησης έχτισαν ένα νέο λίθινο ναό. Ο ναός αποκτά ιδιαίτερο ρόλο στη ζωή του νησιού και στολίζεται με έργα τέχνης. Τον Αύγουστο του 1953 ο δυνατός σεισμός καταστρέφει τον ναό και το άνω τμήμα του κωδωνοστασίου. Σύντομα χτίζεται νέος ναός στην θέση του.
Αφορμή για την ίδρυση του ναού στάθηκε το όνειρο του Γεωργίου Ξένου, που είδε τον άγιο να καρφώνει την πανούκλα. Αργότερα κάθε χρόνο ανήμερα του αγίου Χαραλάμπη τελούνταν λιτανεία της εικόνας του στην πόλη. Το ίδιο συνέβαινε και σε περιπτώσεις επιδημιών και άλλων κακουχιών.
Ο ναός του αγίου Χαραλάμπη στο Ποτάμι ιδρύεται σε μια περίοδο που στο νησί η πανούκλα είχε αφανίσει σε μεγάλο ποσοστό τον πληθυσμό. Το 1728 κατασκευάζεται με έρανο και εθελοντική προσφορά των κατοίκων ένας μικρός ξύλινος ναός, που τον επόμενο χρόνο και με την έγκριση της βενετικής κυριαρχίας αντικαθίσταται από ένα μεγαλύτερο λίθινο. Η θέση του στην θρησκευτική ζωή του νησιού εκφράστηκε μέσα από την συχνή λιτάνευση της εικόνας, αλλά και από την προσφορά έργων τέχνης στον ναό. Ο ναός καταστράφηκε από τον σεισμό του 1953 και ξαναχτίστηκε ακολουθώντας την μορφή του παλαιότερου. Επίσης αναστυλώθηκε και το κωδωνοστάσιο, του οποίου το άνω τμήμα είχε καταρρεύσει.
Ο ναός του αγίου Χαραλάμπη στο ποτάμι είναι μια απλή μονόκλιτη βασιλική με δίρριχτη στέγη. Η κύρια είσοδός της είναι στα βόρεια, αλλά ανοίγεται άλλη μια είσοδος και στα δυτικά. Στη βόρεια πλευρά ανοίγονται εκατέρωθεν της θύρας δυο αρκετά μεγάλα τοξωτά παράθυρα. Στα ανατολικά σχηματίζεται αψίδα και εσωτερικά δυο τυφλές κόγχες για την Πρόθεση και το Διακονικό. Δεν σώζεται ο γυναικωνίτης. Το κωδωνοστάσιο ανήκει στον απλό τύπο, που όμως έχει εμπλουτιστεί με νέα στοιχεία. Σώθηκε ο κορμός του κωδωνοστασίου με ένα τυφλό τόξο που πλαισιώνεται από πεσσούς με απλά επίκρανα. Στα πλάγια πάνω από ζεύγη ανεστραμμένων και μη επικράνων αναπτύσσονται ολόγλυφοι έλικες. Πάνω από το τόξο υπάρχει ένα ελλειπτικό άνοιγμα. Πάνω από το τριπλό γείσο υψώνονται οι τρεις πεσσοί που σχηματίζουν τα τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες. Ακολουθεί ένα ακόμη επιστύλιο με έλικες στα πλάγια και ένα τοξωτό άνοιγμα στο κέντρο. Επιστέφεται από ένα αέτωμα με καμπύλες πλευρές που καταλήγουν σε έλικες. Στο τύμπανό του υπάρχει ένα κυκλικό άνοιγμα.
Εξωτερικά θα πρέπει να σημειωθεί το επιμελημένο πλαίσιο των ανοιγμάτων, θυρών και παραθύρων. Το τοξωτό άνοιγμα της κύριας εισόδου στη βόρεια πλευρά στηρίζεται σε δυο ημικίονες. Το κλειδί του τόξου είναι τονίζεται ιδιαιτέρως και ενώνεται με τα κυμάτια που ορίζουν το επιστύλιο. Η διακόσμηση αυτή πλαισιώνεται από δυο κορινθιακούς κίονες που πατούν πάνω σε ψηλές ορθογώνιες βάσεις και στηρίζουν το επιστύλιο. Πάνω από το θύρωμα σώζεται η αρχική επίστεψη που δεν είναι παρά ένα επιτηδευμένο τόξο ελλιπές στην κορυφή. Στο τύμπανο του τόξου υπάρχει μια λίθινη πλάκα και άλλα διακοσμητικά στοιχεία. Παρόμοια, αλλά πιο λιτή είναι η διαμόρφωση του θυρώματος στην δυτική πλευρά. Στο επιστύλιο της εισόδου που τώρα πλέον έχει γίνει η κύρια, υπάρχει η επιγραφή: ΑΨΚΗ ΜΑΡΤΙΟΥ ΚΘ ΑΝΕΚΟΔΟΜΗΘΗΚΕ Ο ΘΕΙΟΣ ΟΥΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΕΝΔΟΞΟΥ ΙΕΡΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ Προσεισμικά όμως στην ίδια θέση υπήρχε η επιγραφή: ΛΟΙΜΟΥ ΛΥΘΕΙΣΑ ΠΟΛΙΣ ΖΑΚΥΝΘΙΩΝ ΝΥΝ ΤΩ ΛΥΤΗΡΙ ΧΑΡΑΛΑΜΠΕΙ ΔΕΜΕΙ ΧΑΡΙΝ ΑΜΟΙΒΗΣ ΤΟΥ ΔΕ ΝΑΟΝ ΕΚ ΒΑΘΡΟΝ ΧΟΙΝΗ ΔΑΠΑΝΗ ΤΩΝ ΕΝΟΙΚΩΝ ΩΣ ΘΕΜΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΤΟ ΣΩΤΗΡΙΟΝ ΑΨΚΗ Επίσης πιο λιτή είναι η διαμόρφωση των πλαισίων στα παράθυρα, ακολουθώντας το δυτικό μπαρόκ στυλ. Στο εσωτερικό κυριαρχεί το επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο, έργο του Αναστάσιου Λαμπέτη και του Ιωάννη Γρόπα γύρω στο 1730 και πριν το 1745. Φθάνει ως την ουρανία και έχει τριγωνική επίστεψη. Διακρίνεται για την πλούσια και ζωηρή φυτική διακόσμηση σε όλο το ύψος του. Οι εικόνες που κοσμούν το τέμπλο είναι του Νικόλαου Καλλέργη όπως τα βημόθυρα που αναπαριστούν τον Χριστό και τους αγγέλους με τα σύμβολα του Πάθους. Σώζονται οι δεσποτικές εικόνες του αγίου Χαραλάμπη, της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, κάτω εικονίζεται η φυγή στην Αίγυπτο, του Χριστού Αρχιερέα Βασιλέα βασιλευόντων και κάτω ο Ιωνάς, και του Ιωάννη Προδρόμου και κάτω εικονίζεται το Κήρυγμα του Ιωάννη Προδρόμου. Στις υποθυρίδες εικονίζονται ανά ζεύγη Ιεράρχες: άγιος Νικόλαος και Βασίλειος, στην Ωραία Πύλη Ιωάννης Χρυσόστομος και Ιωάννης Θεολόγος, και άγιος Σπυρίδωνας και Διονύσιος. Στην επόμενη ζώνη πάνω σε ένα πλούσιο επιστύλιο διατηρούνται οι εικόνες του Δωδεκαόρτου και στην επίστεψη ανάμεσα στα φυτικά κοσμήματα ο Εσταυρωμένος. Ιδιαίτερη διαμόρφωση έχει η κόγχη της Πρόθεσης. Πρόκειται για μια επίχρυση ξύλινη κατασκευή με την παράσταση της Αποκαθήλωσης που πλαισιώνεται από δυο κίονες με περικοκλάδες από τη μέση του ύψους τους και πάνω. Η Αποκαθήλωση είναι έργο του Στυλιανού Σταυράκη. Επιστέφεται από τόξο ελλιπές στην κορυφή. Η ουρανία διατηρεί την προσεισμική της μορφή. Έχει γαλάζιο χρώμα και κοσμείται με καμπύλα επίχρυσα ξυλόγλυπτα μοτίβα χωρίς πολύπλοκα σχέδια.
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Στο εσωτερικό του ναού σώζονται οι δεσποτικές εικόνες του Χριστού, της Παναγίας Βρεφοκρατούσσας με την χρονολογία ΑΨΜΓ (1743), του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου με την χρονολογία ΑΨΛΣΤ (1736) και του Ιωάννη του Προδρόμου, έργα του Νικολάου Καλλέργη. Στον ίδιο ζωγράφο αποδόθηκε μετά από συντήρηση που έγινε πρόσφατα στο εργαστήριο συντήρησης της μητροπόλεως Ζακύνου και η λιτανευτική εικόνα του αγίου Χαραλάμπη. Πρόκειται για την απεικόνιση της λιτανείας της εικόνας του αγίου στην πόλη της Ζακύνθου, όπου αποδίδεται με μεγάλη λεπτομέρεια όχι μόνο η πομπή, αλλά ολόκληρη η πόλη και πέρα. Η εικόνα φέρει και υπογραφή του ζωγράφου: ΧΕΙΡ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΛΕΡΓΗ ΑΨΛΒ ́[1732] Η εικόνα αυτή έφερε αργυρή επένδυση, έργο του Τζουάνε Μαργαρώνη το 1757. Στο Βυζαντινό Μουσείο εκτίθεται μια εξίσου πολυπρόσωπη σύνθεση με το ίδιο θέμα της λιτανείας από τον Ιωάννη Κοραή και χρονολογία 1756 (ΜΖ 210). Ακόμη σώζεται η δεσποτική εικόνα του αγίου Χαραλάμπη που χρησιμοποιήθηκε μετά την παραπάνω εικόνα του Καλέργη στην λιτανεία. Εικονίζεται ο άγιος που περιστοιχίζεται από 12 εικονίδια με τα μαρτύριά του. Την εικόνα υπογράφει ο Δημήτριος Νομικός το 1828. Κάτω από τον γυναικωνίτη κρεμόταν ο πολυπρόσωπος πίνακας του Ιωάννη Κοραή με την χρονολογία 1756, ο οποίος απεικονίζει την λιτανεία του ιερού λειψάνου του αγίου Χαραλάμπη. Ακόμη σώζεται ένα τετράμορφο προσκυνητάρι άλλοτε μπροστά από την δεσποτική εικόνα του Χριστού. Εικονίζονται ο άγιος Χαραλάμπης, η Θεοτόκος, ο Χριστός και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Πρόκειται για έργο κρητικής τέχνης που φέρει την χρονολογία 1731. Επισης αναφέρονται το κουβούκλιο που κατασκεύασε ο Αντώνης Παπαγεώργης το 1748 και το λάβαρο με την εικόνα του αγίου Χαραλάμπη, έργο του ζωγράφου Αντωνίου Ρίφιου του 1832. Στο Ιερό διατηρείται η επίχρυση ξυλόγλυπτη Αγία Τράπεζα, το επίχρυσο αρτοφόριο και πολλά αργυρά κειμήλια. Πάνω από την δυτική είσοδο έχει τοποθετηθεί τμήμα παλαιότερου τέμπλου με πλούσια φυτικά κοσμήματα επίχρυσα και ανάμεσά τους θωράκια με μορφές αγίων. Ακόμη σώζονται εικόνες των Ευαγγελιστών. Παράλληλα: Ο ναός του αγίου Χαραλάμπη λειτουργεί παράλληλα με τον ναό του αγίου Γεράσιμου στους Κήπους και της Αγίας Αικατερίνης του Σινά στους Κήπους.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Ζ.Α.Μυλωνά, Μουσείο Ζακύνθου, Αθήνα 1998