Ο ναός του αγίου Νικολάου στο Μουζάκι αναφέρεται για πρώτη φορά σε έγγραφο του 1642. Από τις αρχές του 18ου αιώνα ήταν μετόχι του ναού αγίου Νικολάου του Μώλου. Το 1902 ο ναός ανακαινίσθηκε. Με τον σεισμό του 1953 ο ναός υπέστη κάποιες ζημιές, όμως γρήγορα ανακαινίστηκε.
Παραδόσεις: Μέσα στον ναό φυλάσσεται λείψανο της Αγίας Παρασκευής.
Φάσεις: Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο Μουζάκι αναφέρεται σε έγγραφο σχετικά με εδαφονόμιο που λάμβανε από την ενετική διοίκηση. Το 1702 ο Νικολός Φίλανδρος αφήνει με την διαθήκη του τον ναό στον Άγιο Νικόλαο του Μώλου. Αργότερα το 1812 οι επίτροποι του ναού αναθέτουν στον αγιογράφο ιερωμένο Βούτο να κοσμήσει τις θύρες του ναού του τέμπλου. Τον επόμενο αιώνα και συγκεκριμένα το 1902 ο ναός ανακαινίζεται με απόφαση των επιτρόπων. Ο σεισμός του 1953 προκάλεσε ζημιές στον ναό, όμως σύντομα ανακαινίστηκε, ενώ το κωδωνοστάσιο δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί.
Αναλυτική περιγραφή: Ο ναός ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Η κύρια είσοδός του βρίσκεται στα βόρεια ανάμεσα σε τέσσερα μεγάλα παράθυρα. Την ίδια διαμόρφωση έχει και η νότια πλευρά, ενώ στην δυτική ανοίγεται μόνο μια μικρή είσοδος. Στα ανατολικά υπάρχει ημιεξαγωνική αψίδα για το Ιερό με κωνική στέγη σε χαμηλότερο επίπεδο και ένα μικρό παράθυρο. Πάνω από την αψίδα διακρίνεται φεγγίτης που επιστέφεται με μια αχιβάδα. Οι γωνίες του ναού ενισχύονται στατικά και αισθητικά από πελεκητούς λίθους. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στο εσωτερικό του ναού είναι ο ξύλινος γυναικωνίτης με σχήμα Π. Το παλαιότερο κωδωνοστάσιο ακολουθούσε τον απλό τύπο με δυο τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες και έφερε την χρονολογία 1852. Καταστράφηκε πριν τον σεισμό του 1953, ίσως από προηγούμενο σεισμό και μόλις τώρα ξανακτίστηκε.
Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Εξωτερικά ο ναός φέρει πλούσια πλαστική διακόσμηση στα περιθυρώματα της βόρειας πλευράς, καθώς και στις γωνίες του. Η κύρια είσοδος έχει τοξωτό άνοιγμα που στηρίζεται σε πεσσίσκους με απλά επίκρανα και το κλειδί φέρει ανάγλυφο ανθέμιο. Πλαισιώνεται από παραστάδες με κορινθιακά κιονόκρανα που στηρίζουν τριταινιωτό επιστύλιο και μια ζωφόρο με πλούσια φυτική διακόσμηση. Επιστέφεται από τοξωτό αέτωμα που ορίζεται από οδοντωτή ταινία και οφθαλμούς. Στο τύμπανο φέρει φυτική σύνθεση, ενώ στην κορυφή του σώζεται διπλό ανθέμιο και απλά στα άκρα του. Ανάλογη είναι η διαμόρφωση γύρω από τα παράθυρα. Επιπλέον από κάτω έχει τοποθετηθεί ανεστραμμένο τρίγωνο από έλικες που καταλήγουν σε ανθέμιο πάνω σε τετράγωνο πλαίσιο με σταυρό στο κέντρο. Στις γωνίες διατηρείται η επένδυση με πελεκητό λίθο που δημιουργεί την εντύπωση της παραστάδας με ιωνικά επίκρανα. Πάνω από την είσοδο υπάρχει η λίθινη πλάκα με την επιγραφή: ΑΝΩΚΟΔΟΜΗΘΗ ΥΠΟ ΤΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΩΝ ΠΑΥΛΟΥ ΛΟΒΟΥ ΑΝΑ ΣΤΑΣΙΟΥ ΤΣΙΠΟΥ ΔΙΟΝ ΚΑΑΚΑΡΗ ΤΩ 1902 Στο εσωτερικό του ναού το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι επιχρυσωμένο και φθάνει έως την ουρανία σε ύψος και ακολουθεί την καμπύλωσή της στις γωνίες. Σώζονται οι δεσποτικές εικόνες του αγίου Νικολάου με την επιγραφή: Δημ.Ροπάκα 1924 Μαρτίου 30 της ένθρονης Παναγίας Βρεφοκρατούσα ανάμεσα στους Προφήτες Δαβίδ και Ιεσά με την χρονολογία 1800, του Χριστού Αρχιερέα με την επιγραφή: Ιωάννης Ταμβάκης 15 Μαρτίου ΑΩΞΗ ́ και του Ιωάννη Προδρόμου. Κάτω υπάρχουν οι μικρότερες παραστάσεις του Ιώβ με το κήτος, της Φυγής στην Αίγυπτο, του Χριστού με την Σαμαρείτισσα και Ιδέ ο Αμνός του Θεού. Στα Βημόθυρα εικονίζονται οι Τρεις Ιεράρχες, έργα του ιερωμένου Βούτου. Στο κάτω τμήμα του τέμπλου διακρίνονται ραδινοί κίονες με κορινθιακά κιονόκρανα που πλαισιώνουν τις εικόνες και τα ανοίγματα. Οι εικόνες επιστέφονται από επίχρυσες γιρλάντες, ενώ τα φυτικά μοτίβα είναι περιορισμένα. Αντίθετα το επιστύλιο καλύπτεται από τα μοτίβα αυτά, όμως και πάλι η εντύπωση μετριάζεται λόγω του μικρού πλάτους του επιστυλίου που περιορίζεται από την οδοντωτή ταινία και το ιωνικό κυμάτιο. Ακολουθούν οι εικόνες των Ιεραρχών εκατέρωθεν της Αγίας Τριάδας, έργα του Βούτου. Πλούσια φυτική διακόσμηση έχει η επίστεψη του τέμπλου, στο κέντρο της οποίας υπάρχει η εικόνα των Λυπηρών μέσα σε ελικωτό πλαίσιο. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στον γυναικωνίτη που αποτελεί προσεισμικό έργο. Είναι κατασκευασμένος από ξύλο με πολλά ανάγλυφα κοσμήματα. Έχει σχήμα Π με το κεντρικό του τμήμα να στηρίζεται πάνω στην δυτική θύρα και να δημιουργείται ένα ενιαίο σύνολο, ενώ τα πλαϊνά στηρίζονται με ραδινούς κίονες επίσης ξύλινους με κορινθιακά κιονόκρανα. Τα θωράκια χωρίζονται σε δυο ζώνες με τη μεσολάβηση οδοντωτής ταινίας, ιωνικού κυματίου και διπλού γείσου. Στο κάτω τμήμα διακρίνονται επίχρυσα ξυλόγλυπτα άνθη, ενώ στο άνω τμήμα χερουβείμ μέσα σε ελλειπτικά πλαίσια με ανθέμια εναλλάξ με σταυρούς με ταινίες και ανθέμια. Τα ανοίγματα στον εξώστη του γυναικωνίτη στηρίζονται σε ψευδοπαραστάδες με κορινθιακά κιονόκρανα. Το άνω τμήμα του γυναικωνίτη επιστέφεται από μια ζώνη με χερουβείμ και γιρλάντες που πλαισιώνεται από οδοντωτή ταινία, διπλό γείσο και ανθέμια που δεν περιορίζονται στον γυναικωνίτη, αλλά περιτρέχουν και τον υπόλοιπο ναό εκτός του ανατολικού τοίχου. Την ίδια διακόσμηση ακολουθεί ο ανεμοφράκτης στα δυτικά. Πλαισιώνεται από παραστάδες με κορινθιακά επίκρανα, όμοια με τα στηρίγματα του γυναικωνίτη, και μετά την ζώνη με τα άνθη ακολουθεί το τοξωτό αέτωμα με την φυτική διακόσμηση και τον αετό με τα ανοικτά φτερά που καλύπτει το κεντρικό θωράκιο του γυναικωνίτη. Στους τοίχους πάνω από τα στασίδια σώζεται ο σχηματισμός διαχώρων για τις εικόνες, με την παρουσία ξυλόγλυπτων φουρουσίων, ταινιών και ψευδοπαραστάδων. Διακρίνονται δυο ζώνες. Τα παράθυρα και οι θύρες πλαισιώνονται από ψευδοπαραστάδες και η κεντρική είσοδος επιστέφεται με τοξωτό αέτωμα. Η ουρανία κοσμείται με επίχρυσα ξυλόγλυπτα φυτικά μοτίβα και έλικες. Ο παλιός ανάγλυφος δικέφαλος αετός τοποθετήθηκε στο προαύλιο του ναού.
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Ο ναός κοσμείται από εικόνες του Σ.Π.Πελεκάση σε δυο ζώνες. Στην άνω ζώνη ιστορούνται τα θαύματα του Χριστού και στην δεύτερη τα θαύματα του αγίου Νικολάου. Σώζεται σε καθέδρα η εικόνα του αγίου Νικολάου με αργυρόγλυπτη επένδυση, έργο του Γεωργίου Διαμ.Μπάφα. Σε άλλη καθέδρα έχει τοποθετηθεί η εικόνα του Ευαγγελισμού με αργυρόγλυπτη επένδυση επίσης έργο του Γεωργίου Διαμ.Μπάφα. Ακόμη σώζεται εικόνα της αγίας Παρασκευής με αργυρή επένδυση στο σώμα της. Στο ναό φυλάσσονται ένα άγιο Ποτήριο, ένας Σταυρός κηδειών, ένα θυμιατήριο και ένας δίσκος με τον άγιο Νικόλαο στο κέντρο, όλα αργυρά. Ακόμη φυλάσσεται Ευαγγέλιο με αργυρόγλυπτο κάλυμμα του 1811 και ένας επιτάφιος του 18ου αιώνα.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Τόμος Δεύτερος. Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995