Ο ναός του αγίου Δημητρίου στο Μελινάδο χτίστηκε το 1478 από την Κλεώπη του οίκου των δε Τόκκων, όμως από το παλαιότερο οικοδομικό υλικό φαίνεται πως ο ναός υπήρχε ήδη από την παλαιοχριστιανική περίοδο. Στο πέρασμα των αιώνων έγιναν διάφορες επισκευές και ανακαινίσεις, αν και ο ναός φαίνεται πως ερημώθηκε πριν τον σεισμό του 1953.
Στην θέση του ναού του αγίου Δημητρίου στο Μελινάδο θεωρείται πως υπήρχε αρχαίος ναός αφιερωμένος στην θεά Άρτεμη. Μέσα στον ναό του αγίου Δημητρίου έχει βρεθεί τμήμα βωμού με αναθηματική επιγραφή και κιονόκρανου από μάρμαρο, σε δεύτερη χρήση.
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες ο ναός του αγίου Δημητρίου στο Μελινάδο χτίστηκε το 1478 από την Κλεώπη του οίκου των δε Τόκκων. Όμως φαίνεται πως στον χώρο υπήρχε ναός, ίσως αφιερωμένος στον Άγιο Δημήτριο, ήδη από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, όπως προκύπτει από το οικοδομικό υλικό που είναι διάσπαρτο τριγύρω. Εξάλλου αρχαίο και νεότερο σχετικά υλικό έχει εντοπισθεί σε δεύτερη χρήση σε διάφορα σημεία του ναού, που στέκει ακόμη όρθιος. Γνωρίζουμε και μεταγενέστερες επεμβάσεις στον ναό, όπως η παραγγελία για την εικονογράφηση του τέμπλου το 1663 και η επισκευή της οροφής του γυναικωνίτη με τμήματα βυζαντινών εικόνων. Δεν γνωρίζουμε πότε και με ποιά αφορμή ερημώθηκε, πάντως ο ναός ήταν εγκαταλελειμμένος πριν το 1953, οπότε και σχεδόν κατέρρευσε.
Αναλυτική περιγραφή: Ο ναός ακολουθεί τον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Η είσοδός του είναι στα βόρεια ανάμεσα σε δυο παράθυρα και ένα μικρότερο για το Ιερό. Παρόμοια διαμόρφωση έχει και η νότια πλευρά. Μπροστά από την βόρεια είσοδο υπήρχε προστώο του οποίου η στέγη στηριζόταν σε τέσσερις μονολιθικούς κίονες από γκρίζο μάρμαρο. Οι κίονες αυτοί πατούσαν πάνω σε τετράγωνες πλάκες. Στα δυτικά ανοίγεται μια ακόμη είσοδος και πάνω ένας φεγγίτης. Στα ανατολικά το Ιερό δεν έχει αψίδα, αλλά μόνο ένα παράθυρο. Ο γυναικωνίτης, σύμφωνα με μια περιορισμένη έρευνα που έγινε από συντηρητές του Βυζαντινού Μουσείου Ζακύνθου προσεισμικά, μετά από κάποια επισκευή είχε στην οροφή του κομμάτια από βυζαντινές εικόνες. Στη βορειοδυτική γωνία του ναού στέκει το καμπαναριό που ανήκει στον “απλό” τύπο με ένα ορθογώνιο άνοιγμα στο κάτω τμήμα του. Πάνω από ένα λιτό επιστύλιο τρεις μικροί πεσσοί διαμορφώνουν δυο τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες που δεν σώζονται. Το καμπαναριό επιστέφεται από ένα τρίγωνο χωρίς ιδιαίτερη πλαστική διακόσμηση με εξαίρεση τους έλικες στις άκρες των πλευρών του. Στο τύμπανο υπάρχει ένα τοξωτό άνοιγμα.
Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Εξωτερικά δεν σώζονται τα περιθυρώματα των ανοιγμάτων. Σώζονται μόνο οι παραστάδες με ανάγλυφη κλείδα στα παράθυρα. Πάνω από την θύρα της δυτικής πλευράς διατηρείται τμήμα παλαιοχριστιανικού κυματίου. Στα ανατολικά σώζεται το περιθύρωμα του παραθύρου. Εκατέρωθεν του παραθύρου διακρίνονται δυο ρόδακες και επιστέφεται με επιστύλιο και πιο πανω τόξο ελλιπές στην κορυφή και πάνω αχιβάδα. Κάτω από το παράθυρο διακρίνεται ελικοειδές κόσμημα. Στο εσωτερικό του ναού υπήρχε ένα επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο, με την εικόνα του αγίου Δημητρίου (0,85 x 0,56 1/2) με την επιγραφή: αωβ:1802 χειρ πετρου ιερέος Βόσσου Ακόμη σώζονται τέσσερα θωράκια με το Μαρτύριο του αγ.Δημητρίου (1772), Φυγή στην Αίγυπτο, Βρεφοκτονία, Αποτομή του Προδρόμου. Αξιοσημείωτη όμως είναι η παρουσία τμήματος βωμού με αναθηματική επιγραφή: Αρχικλής Αριστομένεος και Αλκι δάμα Αρχικλέος Κληνίππαν ταν αυ των θυγατέρα θεοκολήσασαν Αρτέμιτι Οπταϊδι Ο βωμός αυτός βρισκόταν στο ιερό και στήριζε την Αγία Τράπεζα. Ακόμη υπήρχε και ένα κιονόκρανο ιωνικόμε τμήμα κίονα στο έδαφος, στον χώρο του κυρίως ναού. Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Στον ναό του Αγίου Δημητρίου βρισκόταν σε καθέδρα η εικόνα του Αγίου Δημητρίου (1,10 x 0,74μ), έργο του Ι.Ν.Γρίτζη του 1749 σύμφωνα με ένα συμβόλαιο. Τέλος στον ναό υπήρχαν αργυρόγλυπτα κειμήλια, ανάμεσά τους καλύμματα και Ευαγγελίου και ένα Άγιο Δισκοπότηρο.
Παράλληλα: Δεν φαίνεται να λειτουργούσε και άλλος ναός παράλληλα με τον ναό του αγίου Δημητρίου στο Μελινάδο.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Τόμος Δεύτερος. Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος.Πεντακόσια χρόνια (1478 – 1978).
- Τέχνης Οδύσσεια, Τ.5, τεύχ.Β΄, Θρησκευτική τέχνη.
- Αρχιτεκτονική – Ξυλογλυπτική – Αργυρογλυπτική, Αθήνα 1989
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Ζ.Α.Μυλωνά, Μουσείο Ζακύνθου, Αθήνα 1998