Ο ναός υπήρχε ήδη από το 1570, αν και κάποιοι θεωρούν ότι ιδρύθηκε πολύ παλαιότερα, μέσα στον 14ο αιώνα. Το 1842 ανακαινίζεται εκ θεμελίων, όμως κατέρρευσε με τον σεισμό του 1953. Το κωδωνοστάσιο έμεινε αλώβητο και ο ναός ξαναχτίστηκε στην προγενέστερη μορφή του.
Παραδόσεις: Σε έγγραφο του 1807 αναφέρεται ότι πωλήθηκε το τέμπλο του ναού στον ναό του Αγ.Γεωργίου των Λαγκαδακίων. Φάσεις: Ο ναός της Υπαπαντής στο Μαχαιράδο κατασκευάστηκε τον 16ο αιώνα και πριν το 1570, αν και υπάρχει η άποψη που τον τοποθετεί στον 14ο αιώνα. Εξαιτίας των σεισμών ανακαινιζόταν συχνά μέχρι και το 1842. Όταν ο ναός καταστράφηκε από τον σεισμό του 1953, ξανακτίστηκε στην ίδια μορφή με τότε, το 1842. Το κωδωνοστάσιο διατηρήθηκε ανέπαφο.
Αναλυτική περιγραφή: Ο ναός της Υπαπαντής στο Μαχαιράδο ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Η κύρια είσοδος βρίσκεται στην βόρεια πλευρά, ανάμεσα σε τέσσερα παράθυρα. Δευτερεύουσες είσοδοι ανοίγονται συμμετρικά στην νότια πλευρά και μια στο κέντρο της δυτικής. Στην νότια πλευρά το θύρωμα βρίσκεται επίσης ανάμεσα σε τέσσερα παράθυρα, ενώ στη δυτική κάτω από ένα μικρό φεγγίτη. Η κόγχη της πρόθεσης διαμορφώνεται με ιδιαίτερο τρόπο, καθώς δίνεται έμφαση με ξυλόγλυπτο πλαίσιο και κιονίσκους. Η κεντρική κόγχη του ιερού που είναι η μεγαλύτερη, είναι κάπως πεπλατυσμένη, όμως εξωτερικά η ανατολική πλευρά είναι επίπεδη. Στο δυτικό τμήμα του ναού, ο γυναικωνίτης είναι διαμορφωμένος συμμετρικά με το Ιερό και έχουν το ίδιο εμβαδό. Το κωδωνοστάσιο είναι απλού τύπου και πολύ ψηλό. Διακρίνεται σε τρεις ζώνες, η κατώτερη από τις οποίες έχει ένα μεγάλο κεντρικό τοξωτό άνοιγμα και στα πλάγια κοσμείται με πλαστικούς έλικες. Οι πεσσίσκοι που διαγράφονται στηρίζουν ένα λιτό επιστύλιο. Στο κέντρο της δεύτερης ζώνης κυρίαρχη θέση έχει ένα κυκλικό κόσμημα εκατέρωθεν δυο μικρών ανοιγμάτων. Στην τρίτη διακρίνονται δυο τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες. Τέλος το κωδωνοστάσιο επιστέφεται με μια αετωματική σύνθεση στις πλευρές της οποίας σχηματίζονται έλικες.
Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Στην βόρεια πλευρά του ναού το θύρωμα και τα παράθυρα φέρουν πλούσιο πλαστικό διάσκοσμο. Το τόξο του θυραίου ανοίγματος με το κλειδί που κοσμείται από ανάγλυφο φυτικό κόσμημα στηρίζεται σε πεσσούς με κορινθιακά επίκρανα. Εκατέρωθεν δυο κίονες πάνω σε ψηλές βάσεις και με κορινθιακά κιονόκρανα στηρίζουν επιστύλιο που ορίζεται από οδοντωτή ταινία και έντονο ανάγλυφο γείσο. Στα άκρα σχηματίζονται οξυκόρυφα αετώματα, ενώ στο κέντρο υπάρχει ένα τοξωτό αέτωμα ελλιπές στην κορυφή και πάνω μια αχιβάδα και ανθέμια. Σε διάφορα σημεία διακρίνονται ρόδακες και ανθέμια. Ανάλογη είναι η πλαστική διακόσμηση γύρω από τα παράθυρα. Στο αέτωμα όμως υπάρχουν θωράκια στα οποία εικονίζεται η Παναγία με τους αγγέλους σε δυο και στα υπόλοιπα η Γέννηση και η Υπαπαντή. Αντίθετα στις άλλες πλευρές η διαμόρφωση είναι πιο λιτή. Οι θύρες και τα παράθυρα επιστέφονται από τοξωτά αετώματα ελλιπή στην κορυφή με αχιβάδες. Στην ανατολική πλευρά η παρουσία του Ιερού υποδηλώνεται με ένα ορθογώνιο πλαίσιο το οποίο ελαφρά προβάλλεται από το περίγραμμα του ναού με ένα μικρό παράθυρο, αντί της αψίδας που συναντάται σε άλλους ναούς. Στο εσωτερικό ξεχωρίζει το επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο, το οποίο φθάνει ως την ουρανία και έχει καμπύλα άκρα.
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Το τέμπλο του ναού είχε αξιόλογες εικόνες, όπως η Υπαπαντή και ένα Τετράμορφο. Σε ξύλινη καθέδρα ήταν τοποθετημένη η εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας με αργυρή επένδυση, έργο του Αθανασίου Τζιμούρη. Υπάρχει η επιγραφή ΜΡΘΥ.Η Κηρία τον Ανγκέλον. 1815 Η εικόνα αυτή έχει μεταφερθεί στον ναό της Αγίας Μαύρας. Ακόμη υπήρχε ξυλόγλυπτος σταυρός κηδειών, αργυρό κάλυμμα Ευαγγελίου, αργυρό θυμιατό και επίχρυσο Άγιο Ποτήριο με ανάγλυφη διακόσμηση. Και αυτά τα κειμήλια μεταφέρθηκαν στον ναό της Αγ.Μαύρας.
Πηγές
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Αθήνα 1979
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993