Ο ναός ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με κάποιες σημαντικές ιδιομορφίες. Εξαιτίας της θέσης του στην ανατολική πλευρά ανοίγονται συμμετρικά δυο θυραία ανοίγματα και ανάμεσά τους διαμορφώνονται τρεις κόγχες εγγεγραμμένες στο ορθογώνιο περίγραμμα του κτιρίου, με μεγαλύτερη την μεσαία, που αντιστοιχούν στο Ιερό Βήμα. Κατά τα λοιπά ο ναός χωρίζεται σε τρία κλίτη με μεγαλύτερο το μεσαίο με την παρουσία κιονοστοιχιών από δυο κίονες. Στο δυτικό τμήμα αναγνωρίζεται ο γυναικωνίτης. Μια δίρριχτη στέγη καλύτει όλο τον ναό. Στα βόρεια του ναού υπήρχε το πυργοειδές καμπαναριό.
Ο ναός αναφέρεται ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα. Φαίνεται όμως πως γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα έγινε εκ θεμελίων ανακαίνιση πάνω σε σχέδιο Βενετού αρχιτέκτονα που κάλεσε ο καθολικός επίσκοπος Ζακύνθου και Κεφαλληνίας Β.Μ.Ρεμοντίνι. Το καμπαναριό θεμελιώθηκε στις 24 Μαρτίου 1793. Το 1844 ενώθηκε με τον ναό της Παναγίας Λαουρένταινας του Κάστρου.
Σύμφωνα με την παράδοση ο ναός θεμελιώθηκε πάνω σε αρχαίο οικοδόμημα. Στις 3 Νοεμβρίου ο Μόσκος Τζώρτζης με την διαθήκη του αφήνει στον ναό της Αγίας Τριάδας την εικόνα της Θεοτόκου με τον όρο να μνημονεύονται μέλη της οικογένειάς του. Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να ταυτίζεται με την εικόνα της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας με την επιγραφή “Θεοτόκος Παμμακάριστος”.
Ο ναός της Αγίας Τριάδας αναφέρεται ήδη από από τις αρχές του 16ου αιώνα, ενώ στην μια όψη διακρίνεται η εντοιχισμένη επιγραφή με την χρονολογία 1511. Σύμφωνα με το αρχείο του συμβολαιογράφου Ιάκ.Φραγκόπουλου ο ναός παραχωρήθηκε από τον Προβλεπτή Ιερώνυμο Δάνδολο (1545 – 1547) στον ιερέα Κων. Λάζαρη και στους διαδόχους του. Στα μέσα του 18ου αιώνα ο καθολικός επίσκοπος Ζακύνθου και Κεφαλληνίας Β.Μ.Ρεμοντίνι που έζησε στο νησί τα χρόνια 1736 – 1777, προχώρησε στην ανακαίνιση εκ θεμελίων του ναού. Αργότερα το 1793 χτίστηκε το καμπαναριό, του οποίου ο τρούλος καταστράφηκε με τον σεισμό του 1893. Στις 24 Ιουλίου 1844 με απόφαση του επάρχου Ζακύνθου ενώθηκε η εκκλησία της αγίας Τριάδας με την εκκλησία της Λαουρένταινας του Κάστρου και μετά την καταστροφή του ναού της, η περιουσία του περιήλθε στον ναό της αγίας Τριάδας. Ο ναός και το καμπαναριό καταστράφηκαν από την σεισμοπυρκαγιά του 1953.
Ο προσεισμικός ναός της Αγίας Τριάδας Πόλεως ήταν μια τρίκλιτη βασιλική με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Η κύρια όψη του ναού με βάση την τοποθέτησή του μέσα στον πολεοδομικό ιστό θεωρούνταν η ανατολική πλευρά. Το γεγονός αυτό επέβαλε τον συνδυασμό της κύριας εισόδου με τη διαμόρφωση της κόγχης του ιερού. Οι δυο είσοδοι στα άκρα της ανατολικής πλευράς οδηγούσαν σε μια ιδιαίτερη λύση για την κόγχη του ιερού η οποία βρισκόταν ανάμεσά τους. Οι κόγχες του ιερού, της πρόθεσης και του διακονικού εγγράφονταν μέσα στο ορθογώνια περίγραμμα του ναού, χωρίς να γίνονται αντιληπτές εξωτερικά. Στο εσωτερικό του ναού ενισχυόταν η σημασία του Ιερού με την παρουσία τεσσάρων βαθμίδων σε αντίθεση με τις τρεις που συναντώνται συνήθως. Ο κυρίως ναός διαιρούνταν σε τρία κλίτη με δυο κιονοστοιχίες αποτελούμενες από τρεις κίονες η καθεμια, διάρθρωση που ακολουθούνταν και στον γυναικωνίτη. Αξιοπρόσεκτο ήταν το σύστημα της στέγασης του ναού. Η στέγη του μεσαίου κλίτους ήταν υπερυψωμένη, χωρίς να είναι ορατό εξωτερικά, χάρη σε μια ιδιαίτερη διαμόρφωση με την παρουσία δυο διπλών πλαστικών ελίκων, οι οποίοι κάλυπταν τα πλαϊνά κλίτη. Στο εσωτερικό τα παρεκκλήσια στεγάζονταν με θόλους, οι οποίοι είναι κρυφοί. Σημαντικό έργο θεωρούνταν το καμπαναριό. Πρόκειται για μια πολύ ψηλή κατασκευή με τριμερή διάρθρωση. Σύμφωνα με την επιγραφή στην βάση του άρχισε να χτίζεται το 1793 και ολοκληρώθηκε το 1851. Πάνω σε μια ιδιαίτερη στιβαρή βάση υψωνόταν ο κορμός με παραστάδες στις τέσσερις γωνίες του, ο οποίος κατέληγε σε εξώστη και την αψιδωτή διαμόρφωση για τις δυο καμπάνες. Το καμπαναριό στεφόταν με τρούλο πάνω σε οκταγωνικό τύμπανο, ο οποίος κατέρρευσε με τον σεισμό του 1893, ενώ το καμπαναριό κρίθηκε ετοιμόρροπο μετά τον σεισμό του 1953. Μετά τον σεισμό του 1953 κτίστηκε σε άλλο οικόπεδο ο ναός της αγίας Τριάδας. Η μορφή του είναι πλέον πολύ απλή. Πρόκειται και πάλι για μια τρίκλιτη βασιλική με μια αψίδα του Ιερού στα ανατολικά. Η κύρια όψη της είναι στα δυτικά όπου υπάρχει τριβαθμιδωτή κλίμακα που οδηγεί σε κλειστό προστώο με τρία τόξα. Στο ύψος του γυναικωνίτη ανοίγονται τρία τοξωτά παράθυρα. Στη βόρεια και νότια πλευρά υπάρχει μια είσοδος ανάμεσα σε τέσσερα τοξωτά παράθυρα. Τα ανοίγματα αυτά βρίσκονται μέσα σε τυφλές αψίδες. Στο ανατολικό άκρο της βόρειας πλευράς υπάρχει και μια μικρότερη θύρα που οδηγεί στο ιερό. Το νέο κωδωνοστάσιο βρίσκεται στα νότια του ναού. Διατηρεί το πυργοειδές σχήμα του, με τον κορμό του ακόσμητο με δυο μικρά παράθυρα σε μεγάλο ύψος και εσωτερική κλίμακα ανόδου.
Στέφεται με εξώστη γύρω από τα τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες και στο τέλος διακρίνεται ο οκταγωνικός τρούλος με ραβδώσεις πάνω σε ψηλό οκταγωνικό τύμπανο. Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Για το εσωτερικό του ναού δεν έχουμε πληροφορίες, καθώς ο ναός κατέρρευσε με τον σεισμό του 1953. Σώθηκε το χρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο με διπλή σειρά δεκατεσσάρων εικόνων του καλλιτέχνη Ν.Κουτούζη. Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Από τον ναό της Αγίας Τριάδας πόλεως σώζονται πολλές εικόνες που κοσμούν τον νεότερο ναό. Ξεχωρίζει η εικόνα της Θεοτόκου της Παμμακάριστου στον τύπο της Βρεφοκρατούσας (1,10 x 0,90μ) βυζαντινοκρητικής τεχνοτροπίας που χρονολογείται μέσα στον 17ο αιώνα. Μια εικόνα της Θεοτόκου που τοποθετείται στις αρχές 18ου αιώνα πλαισιώνεται με μια νεώτερη εικόνα του Ν.Κουτούζη. Στο άνω τμήμα εικονίζονται εξαπτέρυγα και το Άγιο Πνεύμα, στα πλαϊνά δυο φωτεινοί άγγελοι και στο κάτω τμήμα τα Εισόδια της Θεοτόκου με την επιγραφή: Ιωάννην Βερίκιον ευγενη Ζακυνθίων Πιστόν, ορθόδοξον, δεηθέντα της Παρθένου τον αυτού υιόν, υγιαίνοντα λαβόντα Αναγνώστα μακάριζε ως την αυτης εικόνα ιδίοις αναλώμασιν ούτωσι ανεκένισεν εν τω αωκ έτει κατά μήνα Ιούλιον Επίσης σώζεται σε επίχρυση ξύλινη καθέδρα μέσα σε επίχρυσο ξυλόγλυπτο πλαίσιο η ιστορική εικόνα της Παναγίας Λαουρένταινας Βρεφοκρατούσας. Η εικόνα φέρει αργυρή επένδυση και την επιγραφή: Η Κυρία η Λαουρέντενα. Στο πίσω τμήμα της εικονίζονται τα εισόδια της Θεοτόκου, έργο του Δημ. Σπ. Πελεκάση (1920) με την επιγραφή: Εργον Αντωνίου Κουρελη ξυλογλύπτου. Εχρυσώθη υπό χειρων Σπύρου και Αντωνίου Πανταζη έτος 1926. Εχρυσώθη δαπάναις Ιωάνν. Π. Κανδιάνου φόρον ευγνωμοσύνης τη Θεοτόκω δια την σωτηρίαν του υιου του Παναγιώτου τη 20 Απριλίου 1925. Σώζεται ακόμη ένας περίτεχνος ξυλόγλυπτος αρχιερατικός θρόνος.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978).
- Τόμος Πρώτος, Καστρόλοφος και Αιγιαλός, Αθήνα 1979
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος.Πεντακόσια χρόνια (1478 – 1978).
- Τέχνης Οδύσσεια, Τ.5, τεύχ.Β΄, Θρησκευτική τέχνη.
- Αρχιτεκτονική – Ξυλογλυπτική – Αργυρογλυπτική, Αθήνα 1989
- R.Sargint, Η Ζάκυνθος κάποτε…Zakynthos once upon a time… (κείμενα: Ν.Λούντζης), Ζάκυνθος 1990
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995