Ο ναός ήταν μια τρίκλιτη βασιλική μήκους 11.70μ και πλάτους 9,30μ. Τα κλίτη διαχωρίζονται από δυο πεσσοστοιχίες με τέσσερις πεσσούς η κάθεμια. Το μεσαίο κλίτος έχει πλάτος 4,20μ, ενώ το βόρειο 2,53μ και το νότιο 2,57μ. Στην ανατολική πλευρά μόνο το μεσαίο κλίτος καταλήγει σε αψίδα, η οποία ξεκινά πέρα από από την ευθεία των ανατολικών πλάγιων κλιτών. Στον δυτικό τοίχο ανοιγόταν η κύρια είσοδος. Η βασιλική ήταν ξυλόστεγη με το μεσαίο κλίτος υπερυψωμένο με βάση ανάλογα παραδείγματα. Στην δεύτερη φάση ο ναός περιορίζεται σε μήκος μόλις 6,40μ και πλάτος 4,20μ, καταλαμβάνοντας τμήμα μόνο του κεντρικού κλίτους. Έχει την μορφή μονόχωρου ξυλόστεγου ναού, ακολουθώντας την επτανησιακή παράδοση.
Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο νησί Άι Νικόλας ιδρύθηκε μετά τα μέσα του 7ου αιώνα. Αρχικά ήταν μόνο ο ναός που θα μπορούσε να σχετιστεί με τον ορεινό οικισμό στις Βολίμες ή με την παρουσία του βυζαντινού στρατού που φύλαγε το πέρασμα ανάμεσα στη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά. Κάποια στιγμή όμως εγκαταλείφθηκε και για πρώτη φορά αναφέρεται σε έγγραφο του 15ου αιώνα. Στο νησί ιδρύεται μονή στα χρόνια της ενετοκρατίας με τον ναό του Αγίου Νικολάου καθολικό της. Το 1603 παραχωρήθηκε στους μοναχούς Βησσαρίωνα Κρητικό και Ιωάννη Κυβετό σημειώνοντας την αρχή ενός μεγάλου καταλόγου με τα ονόματα εκείνους στους οποίους κατά καιρούς παραχωρήθηκε η μονή και ο ναός. Τελευταία μαρτυρία για την ύπαρξη του ναού είναι το 1843. Από τότε όμως ο ναός ερειπώνεται και η μονή εγκαταλείπεται.
Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο Νησί Άι-Νικόλας στο βόρειο τμήμα της Ζακύνθου ιδρύθηκε μετά τα μέσα του 7ου αιώνα, στα τέλη ή στις αρχές του επόμενου. Καθώς δεν υπάρχουν ενδείξεις για την παρουσία οικισμού στο νησί αυτή την περίοδο, εικάζεται πως ο ναός αυτός λειτουργούσε για τους πιστούς του ορεινού οικισμού στις Βολίμες, που χρησιμοποιούσε ως επίνειο το λιμανάκι του Αγίου Νικολάου. Μια δεύτερη υπόθεση είναι πως ο ναός εξυπηρετούσε τους Βυζαντινούς στρατιώτες που λόγω των ιστορικών εξελίξεων είχαν το καθήκον να προστατεύουν το στενό πέρασμα ανάμεσα στη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά. Στους επόμενους αιώνες ο ναός ερημώνεται και στα χρόνια της Ενετοκρατίας ιδρύεται μονή που αναφέρεται ήδη τον 15ο αιώνα. Το 1603 ο ναός παραχωρείται δια βίου στους μοναχούς Βησσαρίωνα Κρητικό και Ιωάννη Κυβετό. Αργότερα αφού ο ναός περιήλθε για μικρό χρονικό διάστημα στην ενετική κυβέρνηση, παραχωρήθηκε το 1663 στον Αλέξανδρο Μαρκεσίνη και τον Μαρκαντώνη Στεφανίτση με σκοπό την ίδρυση μονής. Το 1687 συμφωνήθηκε με τους μοναχούς Ανανία Κουρούκλη, Νικόλαο Λυκούδη από την Κεφαλονιά και Ζωσιμά Ποταμίτη από τις Βολίμες να τους παραχωρηθεί η μονή εφ’όρου ζωής. Ο ναός περιήλθε στην δικαιοδοσία των πατέρων του Αγίου Φραγκίσκου του Κάστρου, οι οποίοι παραχώρησαν την εδαφονομή του μικρού νησιού στη μονή του Αγίου Γεωργίου των Κρημνών και η τελευταία στον μοναχό Πιέρο Τσόλη το 1736. Το 1843 αναφέρεται ότι ο ναός υπήρχε. Όμως από τότε και εξαιτίας των έντονων καιρικών φαινομένων και των διαδοχικών σεισμών η μονή εγκαταλείφθηκε και ο ναός ερειπώθηκε.
Το μνημείο έχει δυο οικοδομικές φάσεις. Στην πρώτη φάση ανήκουν η αψίδα του ιερού βήματος, τμήματα δυο πεσσοστοιχιών, τμήμα του νότιου τοίχου και θεμέλια του δυτικού και βόρειου τοίχου. Η αψίδα του Ιερού είναι ημικυκλική με εσωτερική χορδή 2,60μ και στεγάζεται από τεταρτοθόλιο. Στη γένεση του τεταρτοθολίου υπάρχει λίθινος κοσμήτης. Εξωτερικά η αψίδα έχει βαθμιδωτή διάταξη. Ο ναός στην πρώτη φάση του δεν είχε παράθυρο στην αψίδα, ενώ διακρίνεται το υπερυψωμένο δάπεδο της κόγχης του Ιερού Βήματος. Είχε διαμορφωθεί σύνθρονο σύνθετης μορφής, πεταλόσχημο και με πόδιο. Στον κυρίως ναό τα κλίτη χωρίζονταν με πεσσοστοιχίες. Η είσοδος στον ναό γινόταν από την δυτική πλευρά, ενώ δεν υπάρχουν στοιχεία για άλλες εισόδους. Στην δεύτερη οικοδομική φάση ο ναός περιορίζεται σε τμήμα μόνο του κεντρικού κλίτους. Τα τόξα των πεσσοστοιχιών κλείστηκαν με τοιχοποιίες μέχρι τον τρίτο πεσσό, όπου ορθωνόταν ο δυτικός τοίχος του νέου ναού. Επομένως ο νεός ναός είναι ένας μικρός μονόχωρος και ξυλόστεγος. Στην κόγχη του ιερού ανοίχτηκε μικρό παράθυρο και τότε διαμορφώθηκε στα αριστερά η μικρή κόγχη της πρόθεσης. Στον υπόλοιπο χώρο του πρώτου ναού κτίστηκαν τα κελιά και οι βοηθητικοί χώροι της νέας μονής. Στα βόρεια του Ιερού εφάπτεται ένα κτίριο με δυο χώρους, τον προθάλαμο και ένα χώρο ταφής.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Τόμος Δεύτερος. Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Ι.Στούφη-Πουλημένου, Ο Άγιος Νικόλαος στο Νησί, στη Ζάκυνθο: Μια άγνωστη παλαιοχριστιανική βασιλική, Δελτίον ΧΑΕ 14 (1987-1988), Δ΄, 267-276