Η μονή είχε ήδη ερημωθεί πριν τον σεισμό του 1953. Το καθολικό δεν κατέρρευσε τότε, αλλά κρίθηκε αναγκαία η αποτείχιση των τοιχογραφιών του ναού από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Επίσης επισκευάστηκε και η στέγη του. Ο νάρθηκάς του όμως έμεινε μισογκρεμισμένος. Επίσης στον σεισμό άντεξε και το καμπαναριό της μονής. Το τέμπλο, τα ξυλόγλυπτα μανουάλια και οι εικόνες μεταφέρθηκαν στη μονή του αγίου Γεωργίου των Κρημνών, της οποίας είναι από παλιά μετόχι και στην οποία φυλάσσεται και τεμάχιο ιερού λειψάνου του Αγίου Ανδρέα. Σημερινή χρήση: Η μονή είναι ερειπωμένη.
Η μονή του Αγίου Ανδρέα στο Μεσοβούνι ιδρύθηκε στην θέση αυτή τον 17ο αιώνα. Στην πραγματικότητα, η μονή μεταφέρθηκε από το νησάκι απέναντι εξαιτίας του φόβου των πειρατών.
Η μονή συνδέεται με μια λαϊκή δοξασία, σύμφωνα με την οποία ενενήντα εννιά κάτοικοι της περιοχής προσπάθησαν να πηδήσουν το πέρασμα ανάμεσα στο Μεσοβούνι και το νησί απέναντι, έπεφταν όμως στη θάλασσα και πνίγονταν γιατί τους έσπρωχνε ο Διάβολος. Ο εκατοστός μόνο γλίτωσε που ήταν καλόγερος και κατάφερε να δέσει τον Διάβολο και να τον κρατήσει χρόνια κλεισμένο στο νησί και έτσι σταμάτησε το κακό.
Η μονή του Αγίου Ανδρέα ιδρύθηκε στο Μεσοβούνι τον αιώνα, καθώς μεταφέρθηκε από το νησάκι που βρίσκεται απέναντι, θέση επικίνδυνη για τις επιθέσεις των πειρατών. Στο νησάκι διακρίνονται ακόμη τα ερείπια της πρώτης μονής του Αγίου Ανδρέα. Φαίνεται πως δεν ήταν πολύ πλούσια μονή, ενώ ερημώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Η μονή χτίστηκε από τους Ιωάννη Θεοδόση και τους εγγονούς του Καλλίνικο και Αναστάσιο Γιαννούλη.
Αναλυτική περιγραφή: Το καθολικό της μονής του Αγίου Ανδρέα βρισκόταν στο μέσο της αυλής που δημιουργούσαν τα υπόλοιπα κτίρια της μονής. Πάνω από την είσοδό της βρίσκεται το λίθινο καμπαναριό που φέρει ανάγλυφη διακόσμηση στο τόξο και την επιγραφή: 1641 Κόπος Κυπριανού ιερομονάχου Σπίνου Επίσης στην αυλή βρίσκεται ένα μεγάλο πέτρινο πηγάδι με ανάγλυφη διακόσμηση στο περιχείλωμά του. Απέναντι από το καθολικό υπάρχει ο ξενωνας με εξωτερική σκάλα και το υπόστεγο που δημιουργείται από δυο κίονες. Διαβάζεται η χρονολογία 1842. Πρόκειται για διώροφο κτίριο με ανοίγματα στην εξωτερική του πλευρά και στους δυο ορόφους. Το καθολικό ακολουθεί τον τύπο της μονόκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής, με δυο παράθυρα στις μακρές πλευρές και στο κέντρο μια είσοδος. Στα δυτικά ανοίγεται άλλη μια θύρα. Στα ανατολικά σχηματίζεται στο κέντρο τετράγωνη αψίδα. Εσωτερικά διαμορφώνεται μια ημικυκλική αψίδα για το Ιερό και δυο τυφλές κόγχες στα πλάγια για την Πρόθεση και το Διακονικό. Το κωδωνοστάσιο ακολουθούσε τον απλό τύπο και βρισκόταν πάνω από την είσοδο της μονής. Καταστράφηκε από τον σεισμό.
Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Το καθολικό ήταν διακοσμημένο με τοιχογραφίες του 18ου αιώνα, οι οποίες αποτειχίστηκαν και εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο Ζακύνθου (ΜΖ 58). Στους τοίχους όμως διακρίνονται ίχνη από το προηγούμενο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού κρητοβυζαντινής τεχνοτροπίας. Στο ιερό σώζεται η παράσταση της Ανάληψης και στην κόγχη της αψίδας η Πλατυτέρα και κάτω η Κοινωνία των Αποστόλων. Στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται η Αγία Τράπεζα και η μορφή του Χριστού δυο φορές στην Μετάδοση και τη Μετάληψη. Στο νότιο τμήμα του Ιερού εικονίζονται τέσσερις Ιεράρχες όρθιοι κρατώντας ανοιχτά ειλητάρια. Στην Πρόθεση εικονίζεται ο Ευαγγελισμός και στο Διακονικό ο Ιωνάς και το κήτος. Ακόμα διακρίνονται οι παραστάσεις του Οράματος του Πέτρου Αλεξανδρείας και της Ανάληψης. Πάνω από τη βόρεια είσοδο διακρίνονται ίχνη κτητορικής επιγραφής. Στην ανώτερη ζώνη του βόρειου και νότιου τοίχου εικονίζονται σκηνές από την παιδική ηλικία του Χριστού, τα Πάθη, η Ανάσταση και τα μετά την Ανάσταση. Στον βόρειο τοίχο σώζονται τέσσερις σκηνές από τον βίο του Αγίου Ανδρέα και μια μεγάλη εικόνα του αγίου ένθρονου και στην κατώτερη ζώνη μια σειρά ολόσωμων αγίων, ανάμεσά τους ο Άγιος Μερκούριος που σκοτώνει τον Ιουλιανό. Οι δυο ζώνες χωρίζονται από στρογγυλά στηθάρια αγίων. Στον δυτικό τοίχο δεσπόζει η μεγάλη παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας. Ακόμη σώζεται το ξυλόγλυπτο τέμπλο, έργο λαϊκής τέχνης, το οποίο έχει μεταφερθεί, καθώς και ο ανάγλυφος δικέφαλος αετός στο κέντρο του δαπέδου.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Μ.Χατζηδάκης, Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στη Ζάκυνθο, Β΄ Μέρος, Ζυγός 6, 1956, 16-18
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Τόμος Δεύτερος. Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Ντ.Οικονόμου, Ζάκυνθος. Πεντακόσια χρόνια (1478 – 1978).
- Τέχνης Οδύσσεια, Τ.5, τεύχ.Α΄. Θρησκευτική Τέχνη. Ζωγραφική, Αθήνα 1988
- Μ.Σιδηροκαστρίτη – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ελλάδα. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Μ.Καρδαμίτση-Αδάμη – Μ.Φαρμάκης, Το μοναστήρι του ΆιΓιάννη του Προδρόμου στη Λαγκάδα. Παρελθόν και μέλλον, Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-Αρχιτεκτονική-Τέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 16 Νοεμβρίου 1996, Ζάκυνθος 1998, σ. 193-209
- Ζ.Α.Μυλωνά, Μουσείο Ζακύνθου, Αθήνα 1998