Ο ναός αναφέρεται στις πηγές ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα. Η Βενετία παραχωρούσε τον ναό σε επιφανείς οικογένειες ή και πρόσωπα. Στις αρχές του 19ου αιώνα ανακαινίζεται και εξωραϊζεται. Ο ναός κατασττράφηκε από τον σεισμό του 1953 και όταν ξανακτίστηκε, ενώθηκε με την εκκλησία του αγίου Νικολάου του Φιολίτη.
Ο ναός της Παναγίας του Φιολίτη αναφέρεται στις πηγές ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα. Ανήκε στην ενετική διοίκηση που τον παραχωρούσε σε επιφανείς οικογένειες και πρόσωπα του νησιού. Τον 17ο αιώνα ο ναός ανήκε στην οικογένεια των Λογοθετών. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο ναός ανακαινίστηκε όπως μας πληροφορεί επιγραφή πάνω από την κεντρική είσοδό του. Ο ναός μετά τον σεισμό του 1953 ανακαινίσθηκε και λειτουργεί πλέον κανονικά.
Ο ναός της Παναγίας Φιολίτισσας ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Η κύρια είσοδος είναι στην βόρεια πλευρά ανάμεσα σε τέσσερα παράθυρα, με τον ίδιο τρόπο διαμορφώνεται και η νότια πλευρά. Στα δυτικά υπάρχει άλλη μια είσοδος ανάμεσα σε δυο παράθυρα, ενώ ένα ακόμη τρίλοβο βρίσκεται πάνω από την είσοδο. Το κωδωνοστάσιο κατασκευάστηκε το 1885 και ανήκε στον ναό του αγίου Νικολάου του ίδιου χωριού, το οποίο μεταφέρθηκε μετά τον σεισμό του 1953. Είναι απλού τύπου με ύψος 13,5μ. και πολλά νεοκλασικά στοιχεία. Το τοξωτό άνοιγμα στον κορμό πλαισιώνεται από ψευδοπαραστάδες με απλά επίκρανα και επιστύλιο. Στέφεται από διπλό γείσο. Στο ανώτερο τμήμα τα τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες στηρίζονται σε πεσσούς με απλά επίκρανα και περιβάλλονται από εξώστη, και πάνω επιστύλιο με τρίγλυφα και μετόπες με ρόδακες. Πιο πάνω διακρίνονται έξεργα ορθογώνια πλαίσια και η τριγωνική επίστεψη με μαιάνδρους στα άκρα, οι οποίοι φέρουν μήλα. Στο τύμπανο του αετώματος υπάρχει ένας ανάγλυφος ρόδακας.
Εξωτερικά διατηρείται τμήμα του παλαιού περιθυρώματος στην δυτική πλευρά. Το τοξωτό άνοιγμα της εισόδου με την ανάγλυφη κλείδα στηρίζεται σε πεσσίσκους με απλά επίκρανα. Πλαισιώνεται από δυο ψευδοπαραστάδες με απλά επίκρανα. Πάνω από την είσοδο υπάρχει τοξωτό αέτωμα με μια ανάγλυφη αχιβάδα στο τύμπανο. Πάνω από το τρίλοβο παράθυρο τοποθετήθηκε η μαρμάρινη πλάκα με τον ανάγλυφο δικέφαλο αετό, η οποία προφανώς προέρχεται από το δάπεδο του ναού. Στο εσωτερικό του ναού ξεχωρίζει το επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο σε σχέδιο του Ιωάννη Παν.Καταιβάτη και εκτέλεση του Επαμεινώνδα Κανάλε αρχικά και του Σπυρίδωνα Ιω.Τορτορέλη αργότερα, το οποίο προέρχεται από τον ναό του αγίου Νικολάου. Δεν έχει επίστεψη και δεν ακουμπά στην ουρανία. Επίσης διακρίνεται για την σαφή διάκριση των ζωνών με ημικίονες με κορινθιακά κιονόκρανα και ψευδοπαραστάδες. Το επιστύλιο πλαισιώνεται από τριταινιωτά γείσα με οδοντωτές ταινίες και οφθαλμούς, ενώ το ίδιο κοσμείται με απλό φυτικό κόσμημα. Οι εικόνες θεωρούνται έργα του Πλέσσα. Σώζονται οι δεσποτικές εικόνες του Ιωάννη Προδρόμου, κάτω εικονίζεται ο αποκεφαλισμός του Ιωάννη, ο Χριστός Παντοκράτορας, κάτω η συνάντηση του Χριστού με την Σαμαρείτισσα, της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, κάτω η Φυγή στην Αίγυπτο, και της Κοίμησης της Θεοτόκου και κάτω η συνάντηση της Μαρίας με την Ελισάβετ. Στα βημόθυρα εικονίζονται οι τρεις Ιεράρχες. Στην επόμενη ζώνη τοποθετήθηκε η εικόνα του Χριστού ανάμεσα στους τέσσσερις Ευαγγελιστές και δυο Προφήτες στα άκρα. Στο άνω τμήμα του τέμπλου τοποθετήθηκε ο Εσταυρωμένος από τον ναό της Παναγίας του Ραζή. Στην ουρανία διακρίνονται σύγχρονες παραστάσεις του αγιογράφου Γιατρά.
Σώζεται η εικόνα της Θεοτόκου στον τύπο της Οδηγήτριας που προσεισμικά φυλάσσονταν στο Άγιο Βήμα, έργο του Πλέσσα. Στην πίσω όψη εικονίζεται ο Ευαγγελισμός και είναι τοποθετημένη πάνω σε καθέδρα ξυλόγλυπτη και επίχρυση. Επίσης σώζεται η εικόνα του αγίου Νικολάου των Σχίνων. Στην Πρόθεση σώζεται η εικόνα της Γέννησης του Ηλ.Μόσκου και μέσα στο Ιερό εικόνες του Δωδεκάορτου από το τέμπλο του ναού του αγίου Νικολάου των Σχίνων. Από τον ναό της Παναγίας του Ραζή που καταστράφηκε σώζονται εικόνες του 17ου αιώνα, ανάμεσά τους τρεις δεσποτικές της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, του Χριστού Παντοκράτορα και του Ιωάννη Πρόδρομου. Ακόμη σώζεται ένα βημόθυρο με τον Χριστό Ελκόμενο και μια εικόνα με το όνειρο του Ιακώβ. Στα ιερά κειμήλια του ναού συμπεριλαμβάνονται αργυρόγλυπτα καλύμματα Ευαγγελίων με διακόσμηση μπαρόκ, Ευαγέλια, Μηνολόγια και Ανθολόγια. Ακόμη σώζεται ένας αργυρός δίσκος από τον ναό του αγίου Νικολάου και πολυκάνδηλα του 19ου αιώνα.
Στο χωριό Φιολίτης λειτουργούσαν δυο ναοί παράλληλα ο ναός της Παναγίας των Λογοθετών και του αγίου Νικολάου των Σχίνων, οι οποίοι μετά τον σεισμό συνενώθηκαν.
Τα χωριά στον δρόμο της Ρίζας, Φιολίτης, Λαγκαδάκια, Βουγιάτο, Μελινάδο, Μαχαιράδο, Λαγοπόδο, Μουζάκι και Παντοκράτορας.
Πηγές
- http://www.zakynthos.gov.gr/to-nisi-mas/episkeptes/aksiotheata/naoi/163-naos-tis-panagias-tou-fioliti-kai-agiou-nikolaou.html
- http://www.zakynthos.gov.gr/o-dimos-mas/dimotikes-enotites.html
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Τόμος Δεύτερος. Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993