Ο ναός της Παναγίας Πικριδιώτισσας υπήρχε το 1504 και ήταν γνωστή ως Παναγία του Κανιόση/ Κανέση και ανήκε σε μοναστήρι. Το προσωνύμιο Πικριδιώτισσα προέρχεται από τον ιερωμένο Στέφανο Πικρίδη, ο οποίος ήταν εφημέριος του ναού το διάστημα στα μέσα του 16ου αιώνα. Ο ναός ανακαινίστηκε εκ θεμελίων το 1630 και αργότερα στα μέσα του 18ου αιώνα. Το κωδωνοστάσιο χτίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα. Ο ναός και κωδωνοστάσιο κατέρρευσαν το 1953 και ξαναχτίστηκαν.
Στη βορειοδυτική γωνία του πλατώματος του πλατώματος του ναού είναι αναστηλωμένος ένας μονολιθικός δωρικός κίονας, που βρέθηκε στα θεμέλια του ναού και ανήκει σε αρχαίο ναό αφιερωμένο κατά πάσα πιθανότητα στον Βάκχο. Στο υπόγειο του ναού υπήρχε υπόστυλη δεξαμενή, η οποία λειτουργούσε και ως καταφύγιο σε περιπτώσεις επιδρομών. Στην ανατολική πλευρά του κωδωνοστασίου υπάρχει μια εντοιχισμένη πλάκα όπου αναφέρεται πως ο Θ.Κολοκοτρώνης κοιτάζοντας από εκείνη την θέση προς την ηπειρωτική Ελλάδα πήρε την απόφαση να συμμετάσχει στον ένοπλο αγώνα. Σώζονται έγγραφα για την παραχώρηση κτηματικής περιουσίας πιστών στον ναό.
Ο ναός της Παναγίας Πικριδιώτισσας είναι γνωστός ήδη από το 1504, όταν ανήκε σε μονή και είχε την ονομασία ναός της Παναγίας του Κανιόση/ Κανέση. Οι Βενετοί τον παραχωρούσαν σε επιφανείς οικογένειες, ενώ προφανώς ήταν καθοριστική η παρουσία του εφημέριου ιερωμένου Στεφάνου Πικρίδη στα μέσα του 16ου αιώνα, ώστε ο ναός να μείνει πλέον γνωστός ως ναός της Παναγίας Πικριδιώτισσας. Ωστόσο στα επόμενα χρόνια ο ναός άρχισε να καταρρέει και οι κάτοικοι ζήτησαν από την Ενετική Κυβέρνηση να γίνει ο ναός ενοριακός και να τους παραχωρηθεί, πράγμα που κατάφεραν με το συμβόλαιο της 8ης Απριλίου 1622. Το 1630 ο ναός ανακαινίσθηκε εκ θεμελίων και άρχισε να στολίζεται με εικόνες και τοιχογραφίες. Όμως στα μέσα του 18ου αιώνα ο ναός ξαναχτίζεται από την αρχή, προφανώς μετά από κάποιο σεισμό. Το κωδωνοστάσιο κατασκευάστηκε το 1803 και ήταν ιδιαίτερα ψηλό. Ο σεισμός του 1953 προκάλεσε την καταστροφή του ναού και των κωδωνοστασίου, που ξαναχτίστηκαν αργότερα.
Ο ναός της Παναγίας Πικριδιώτισσας στη Ζάκυνθο ακολουθεί τον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Η κύρια είσοδος βρίσκεται στα νότια ανάμεσα σε δυο παράθυρα. Ένα ακόμη βρίσκεται ανατολικότερα για τον φωτισμό του Ιερού. Ανάλογη είναι η διαμόρφωση της βόρειας μακράς πλευράς. Τα παράθυρα στην προσεισμική τους φάση διέφεραν όσον αφορά την εξωτερική τους διαμόρφωση. Στα ανατολικά ανοίγεται μια κεντρική ημικυκλική αψίδα για το Ιερό και στο εσωτερικό του ανοίγεται η τυφλή κόγχη της Πρόθεσης. Το κωδωνοστάσιο στην προσεισμική του φάση ανήκει στον τύπο του απλού τύπου πάνω σε ισχυρή βάση με τέσσερις ζώνες στον κορμό του που κοσμούνταν με τυφλά τόξα, εκτός από τον τελευταίο, όπου τοποθετούνταν οι καμπάνες. Επιστεφόταν με τρούλο κρομμυόσχημο, ο οποίος μετά τον σεισμό του 1893 αντικαταστάθηκε με αψίδα. Εσωτερικά είχε λίθινο κλιμακοστάσιο. Μετά τον σεισμό χτίστηκε πυργοειδές κωδωνοστάσιο πάνω σε ισχυρή βάση. Ο κορμός χωρίζεται σε τρία μέρη από τα οποία τα δυο κατώτερα έχουν μόνο ένα μικρό άνοιγμα και κοσμούνται με τρίγλυφα και μετόπες. Στο ανώτερο τμήμα σχηματίζονται τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες γύρω από εξώστη. Επιστέφεται από ψηλό εξάπλευρο τύμπανο με κρομμυόσχημο τρούλο
Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Σώζονται τμήματα του εικονογραφικού προγράμματος του ναού των μέσων του 18ου αιώνα, τμήματα τοιχογραφιών, στο Βυζαντινό Μουσείο Ζακύνθου (ΜΖ 64, 67). Στην κόγχη της Πρόθεσης σώζεται η εικόνα της Αποκαθήλωσης. Το επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο, έργο του Επαμεινώνδα Κανάλε καταστράφηκε το 1953. Στεγάζει όμως τμήμα του τέμπλου του ναού του Αγίου Γεωργίου των Καλογραιών, το οποίο επιχρυσώθηκε το 1823 από τον Ν.Σκιαδόπουλο. Δεν φθάνει ως την ουρανία και έχει οριζόντια απόληξη. Σώζονται οι δεσποτικές εικόνες του Ιωάννη Προδρόμου, του Χριστού Αρχιερέα, και κάτω η εικόνα της Δέησης, και της Παναγίας Γλυκοφιλούσας με την Θεοτόκο με τον Χριστό που φέρουν αργυρή επένδυση. Στην Ωραία Πύλη εικονίζεται ο Χριστός Ιδέ ο Άνθρωπος και στα βημόθυρα ο Ιωάννης και η Μαρία η Μαγδαληνή. Στο τέμπλο ακόμη έχει τοποθετηθεί η εικόνα της Ανάστασης και της Κοίμησης της Θεοτόκου. Στην ανώτερη ζώνη τοποθετήθηκαν οι εικόνες του Δωδεκάορτου. Στην ουρανία του ναού υπήρχαν φατνώματα με πολύπλοκα σχέδια. Διατηρούνται τα ξύλινα πλαίσια των φατνωμάτων. Στο δάπεδο υπάρχει μια μαμάρινη πλάκα με ανάγλυφο οικόσημο.
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Μέσα στον ναό υπήρχαν πολλές εικόνες του 16ου και 17ου αιώνα, ενώ ξεχώριζαν οι τέσσερις μεγάλοι πίνακες που απεικόνιζαν τους Ευαγγελιστές, έργα του Ν.Καντούνη με την χρονολογία 1833. Στον ναό φυλάσσονται και εικόνες από ναούς κατεστραμμένους από τον σεισμό του 1953. Εκτίθενται οι εικόνες του Προφήτη Ηλία, του Ευλογούντα Χριστού, της Σαλώμης και της Μαρίας Μαγδαληνής του Κλεωπά. Ακόμη σε επίχρυσο ξυλόγλυπτο πόδιο τοποθετήθηκε η εικόνα της Θεοτόκου με τον Χριστό, που φέρει αργυρή επένδυση και αργυρόγλυπτη επίστεψη. Διαβάζεται η επιγραφή: S ΠΑΚΟΜΟS ΒΛΑS ΓΙΑΝΙS ΠΕRA ΔΙΜΙΤΡΙS ΝΤΕΜΠΟΝΕRAS ΔΙΜΙΤΡΙS ΣΠΑ Στο Μουσείο φυλάσσεται η εικόνα της Θεοτόκου Οδηγήτριας που περιβάλλεται από εικόνες αγίων και σκηνές του βίου της με επίχρυσο ξυλόγλυπτο πλαίσιο (ΜΖ 35) και οι Ευαγγελιστές Ματθαίος Ιωάννης και Λουκάς, έργα του Ν.Καντούνη (ΜΖ 185, 187, 196).
Πηγές
- http://plykogiannis.blogspot.gr/2011_08_01_archive.html
- http://www.zakynthos.gov.gr/to-nisi-mas/episkeptes/aksiotheata/naoi/122-naos-tis-panagias-tis-pikridiotissas.html
- http://plykogiannis.blogspot.gr/2010_04_01_archive.html
- http://openarchives.gr/contributor/48071
- http://www.zakynthos.gov.gr/o-dimos-mas/dimotikes-enotites.html
- http://inzante.gr/churches-in-zante
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978). Τόμος Πρώτος, Καστρόλοφος και Αιγιαλός, Αθήνα 1979
- Ντ.Οικονόμου, Ζάκυνθος. Πεντακόσια χρόνια (1478 – 1978).
- Τέχνης Οδύσσεια, Τ.5, τεύχ.Α΄. Θρησκευτική Τέχνη Ζωγραφική, Αθήνα 1988
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος.Πεντακόσια χρόνια (1478 – 1978).
- Τέχνης Οδύσσεια, Τ.5, τεύχ.Β΄, Θρησκευτική τέχνη.
- Αρχιτεκτονική-Ξυλογλυπτική-Αργυρογλυπτική, Αθήνα 1989
- R.Sargint, Η Ζάκυνθος κάποτε… Zakynthos once upon a time…(κείμενα: Ν.Λούντζης), Ζάκυνθος 1990
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Ζ.Α.Μυλωνά, Μουσείο Ζακύνθου, Αθήνα 1998