Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς πρωτοκτίστηκε ο ναός, πάντως υπήρχε πριν τον ερχομό των Βενετών στο νησί το 1485. Η προσωνυμία “των Ξένων” οφείλεται στο γεγονός ότι στο προαύλιο του ναού θάβονταν οι ξένοι ταξιδιώτες, αλλά και τα ορφανά που πέθαιναν στο νησί. Το 1492 ο ναός ανακαινίστηκε και άρχισε να λειτουργεί ως ενοριακός, ο οποίος παραχωρούνταν σε επιφανείς ιερωμένους. Το παρακείμενο μοναστικό συγκρότημα ιδρύεται με διαταγή του Προβλεπτή A.Grimani το 1507. Το 1621 ο ναός του αγίου Νικολάου των Ξένων ενώνεται με την εκκλησία του αγίου Ιωάννου Προδρόμου του Κάστρου και σύντομα γίνεται η έδρα της ορθόδοξης εκκλησίας του νησιού. Το 1886 γίνεται η τελευταία μεγάλη ανακαίνιση από τον μητροπολίτη Ζακύνθου Διονύσιο Λάτα. Ο ναός και το μοναστήρι καταστρέφονται από την σεισμοπυρκαγια του 1953. Ξαναχτίζεται μόνο ο ναός του αγίου Νικολαόυ των Ξένων ως καθεδρικός. Παραδόσεις: Το 1675 ο ευγενής Στέφανος Φωσκάρδης κληροδοτεί μεγάλο τμήμα της περιουσίας του για να κτιστούν τα απαραίτητα οικήματα για την λειτουργία της γυναικείας μονής, του “Παρθενώνα”. Στην μονή κατέφευγαν γυναίκες οποιασδήποτε κοινωνικής τάξης, οι οποίες ήθελαν να μονάσουν. Αργότερα δεχόταν και νεαρές αριστοκράτισσες ως οικοτρόφους.
Ο ναός του αγίου Νικολάου των Ξένων κτίστηκε αρχικά επί της ηγεμονίας των δε Τόκκων, μέσα στον 15ο αιώνα. Είχε ήδη την προσωνυμία “των Ξένων”, καθώς εκεί θάβονταν οι ξένοι και τα ορφανά που πέθαιναν στο νησί. Το 1492 ο ευγενής Δημήτριος Αμιράλης προχώρησε στην ανακαίνιση του ναού, ο οποίος πλέον λειτουργούσε ως ενοριακός ναός. Από το 1504 ανήκει στην οικογένεια των ιερωμένων Κατηλάνου μέχρι το 1567, οπότε ως ιδιοκτήτης αναφέρεται ο ιερέας Γερμανός Χρυσολουράς. Τελευταίος ιδιοκτήτης αναφέρεται ο Ιωάννης Μακρής στις αρχές του 17ου αιώνα. Με βενετικό διάταγμα της 26ης Μαϊου 1621 συνενώνεται με την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου του Κάστρου και ονομάζεται Μονή Μητροπόλεως των αγίων Νικολάου και Ιωάννου. Το 1647 ο Δημήτριος Κομούτος ανέλαβε την ανακαίνιση του ναού, καθώς και την κατασκευή του επίχρυσου ξυλόγλυπτου τέμπλου, όπως αναφέρεται σε επιγραφή πάνω σε αυτό. Το 1824 όταν η Ζάκυνθος αποτέλεσε ξεχωριστή επισκοπή, ο ναός ανακηρύχθηκε καθεδρικός, οπότε δημιουργήθηκε η ανάγκη εξωραϊσμού του. Τελικά το 1886 ο μητροπολίτης Διονύσιος Λάτας προχωρά στην ανακαίνιση του ναού με πεντελικό μάρμαρο, πλάκες από την Φερράρα για το δάπεδο, ενώ τις τοιχογραφίες και την ουρανία ανέλαβε ο Ιταλός ζωγράφος S.Cerone. Πολλά και σημαντικά έργα τέχνης κόσμησαν τον νέο μητροπολιτικό ναό. Ο ναός μετά την καταστροφή του 1953 ανακαινίσθηκε με έξοδα του Ελευθερίου Μουζάκη και το 1967 έγιναν τα εγκαίνια. Αργότερα κτίστηκε το καμπαναριό.
Προσεισμικά υπήρχε η γυναικεία μονή δίπλα ακριβώς στον ναό. Ήταν ένα απλό ορθογώνιο κτίριο χωρίς παράθυρα. Υπήρχε μόνο μια μεγάλη πόρτα με ένα καγκελωτό παράθυρο. Μπροστά υπήρχε η αυλή με ένα πηγάδι που έφερε την χρονολογία 1832 και ήταν προσιτό για όλη την πόλη. Ο σεισμός του 1953 κατέστρεψε ολοσχερώς την μονή, η οποία δεν ξανακτίστηκε. Ο ναός του αγίου Νικολάου των Ξένων ακολουθεί τον τυπικό αρχιτεκτονικό τύπο της μονόκλιτης βασιλικής, παρουσιάζει όμως στη μετασεισμική του φάση κάποιες ιδιαιτερότητες. Το ιερό σχηματίζει την κεντρική αψίδα στα ανατολικά, όμως τα δυο παρεκκλήσια ξεχωρίζουν από το περίγραμμα του ναού, καθώς υψώνονται στις δυο γωνίες του ως πύργοι με δικλινή στέγη. Στο ίδιο ύψος φτάνει και το κεντρικό τμήμα του κυρίως ναού σε όλο το πλάτος του με επίσης ανεξάρτητη δικλινή στέγη. Στο τμήμα αυτό ανοίγονται από ένα στην κάθε επιμήκη πλευρά θυραίο άνοιγμα, ενώ ψηλότερα ένα μεγάλο πεντάλοβο παράθυρο μέσα σε τυφλή αψίδα. Χαμηλότερα μικρότερες τυφλές αψίδες πλαισιώνουν τα τέσσερα τετράλοβα παράθυρα εκατέρωθεν του θυραίου ανοίγματος στη βόρεια και νότια πλευρά. Η κύρια είσοδος στον ναό βρίσκεται στην δυτική πλευρά και τονίζεται εκτός από την κλίμακα από ένα κλειστό προστώο με τέσσερις κίονες. Έχει τρεις θύρες πάνω από τις οποίες ανοίγονται ημικυκλικά παράθυρα. Όλα κοσμούνται με επίχρυσους δικέφαλους αετούς. Πάνω από το προστώο, στο ύψος του γυναικωνίτη ανοίγεται μεγάλο πεντάλοβο παράθυρο μέσα σε τυφλή αψίδα. Ένα ιδιαίτερα επιμελημένο γείσο περιτρέχει τον ναό. Μπροστά από την δυτική είσοδο υπάρχει ένα πυργοειδές κωδωνοστάσιο πάνω σε στιβαρή βάση. Χωρίζεται σε τέσσερις ζώνες, από τις οποίες οι τρεις κατώτερες κοσμούνται με τυφλές αψίδες που πλαισιώνονται από πεσσίσκους. Η τέταρτη φέρει το κέντρο κάθε πλευράς ένα κυκλικό κόσμημα. Ακολουθεί ο εξώστης και τα τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες και ένας οκταγωνικός τρούλος πάνω σε αντίστοιχο τύμπανο, προφανώς δυτικών επιρροών.
Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Στο εσωτερικό του ναού διακρίνεται μια διάθεση μεγαλοπρέπειας με πολλά επίχρυσα κοσμήματα. Το τέμπλο έχει κυρίαρχη θέση στο εσωτερικό του ναού. Σώθηκε σε αξιοσημείωτο βαθμό από την σεισμοπυρκαγιά του 1953. Είναι επίχρυσο ξυλόγλυπτο με τριγωνική επίστεψη, χωρίς όμως να φθάνει ως την ουρανία. Στα βημόθυρα εικονίζονται οι Τρεις Ιεράρχες και κάτω σε μικρότερες εικόνες οι άγιοι Αντώνιος, Γεράσιμος, η οσία Μαρία, ο άγιος Σάββας του Σινά, και οι άγιοι Διονύσιος και Χαραλάπης. Το εσωτερικό του ναού έχει πλούσια εικονογράφηση, σύγχρονη προφανώς.
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Ο ναός και η μονή περιείχαν πολλά έργα τέχνης και ιερά κειμήλια. Αξιομνημόνευτος είναι ο αρχιερατικός θρόνος άγνωστου καλλιτέχνη του 14ου αιώνα. Βρισκόταν αρχικά στον ναό των Ταξιαρχών της οικογένειας Φωσκάρδη και μεταφέρθηκε στον καθεδρικό μετά από παράκληση του μητροπολίτη Διονυσίου Λάτα ως δωρεά της οικογένειας Γάητα. Επίσης σημαντικό έργο ήταν ο επιτάφιος του ναού έργο του Νικολού Αθηνιώτη το 1801 και ο πολυέλαιος του Διαμαντή Μπάφα. Ακόμη στον ναό φυλάσσονταν οι εικόνες από τον ναό του Ιωάννη Προδρόμου στο Κάστρο, άλλες βυζαντινοκρητικής τέχνης, με αργυρή επένδυση οι πιο σημαντικές, κάποιες του Ν.Κουτούζη που είχαν τοποθετηθεί στο τέμπλο, τα Εισόδια της Θεοτόκου του Άγγελου Ακοτάντου (15ος αιώνας) και η εικόνα του Χριστού από τον Ηλία Μόσκο (17ος αιώνας) και άλλες. Επίσης υπήρχαν αργυρόγλυπτα καλύμματα ευαγγελίων από τον Δ.Μπάφα, τα οποία κλάπηκαν κατά την Ιταλική κατοχή, τέσσερα ψηλά ορειχάλκινα και δυο ξύλινα μανουάλια και πολλά χρυσοκέντητα άμφια και άλλα κειμήλια. Τέλος σώζεται ο Εσταυρωμένος του Νικόλαου Καντούνη στο Ιερό και ένας ακόμη που προέρχεται από τον ναό του Ιωάννη Προδρόμου στο Κάστρο (16ος αιώνας) και τοποθετήθηκε στον γυναικωνίτη.
Ο ναός του αγίου Νικολάου των Ξένων λειτουργούσε παράλληλα με τους ναούς του αγιου Νικολάου του Μώλου και της Κυρίας των Αγγέλων. Έγινε η έδρα της Μητρόπολης της Ζακύνθου.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978). Τόμος Πρώτος, Καστρόλοφος και Αιγιαλός, Αθήνα 1979
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995