Ο ναός κτίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα. Λειτουργούσε και ως χώρος συνεδριάσεων της συντεχνίας των υποδηματοποιών και βυρσοδεψών από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής του και στην περίοδο της αγγλοκρατίας.
Στον ναό υπάρχει η εικόνα της Παναγίας Γαλανούσας, η οποία λιτανεύεται επίσημα κάθε χρόνο στην πόλη το βράδυ της Κυριακής του Πάσχα και γίνεται μεγάλο πανηγύρι στην συνοικία του αγίου Λαζάρου.
Ο ναός ιδρύεται στις αρχές του 16ου αιώνα. Το 1545 αναφέρεται στις πηγές ότι λειτουργούσε με εφημέριο τον Γεράσιμο Νοταρά. Πάνω από την κεντρική είσοδο του ναού υπήρχε η επιγραφή: ο θείος και ιερός ούτος ναός του αγίου και δικαίου λαζάρου εθεμελιώθη τω 1500 ανακαι νισθη δέ πάλιν εκ θεμε λίων τω 1853 Από την παραπάνω επιγραφή πληροφορούμαστε για την ανακαίνιση του ναού μέσα στον 19ο αιώνα. Ο ναός χρησίμευε και ως χώρος συνεδριάσεων της συντεχνίας των υποδηματοποιών και βυρσοδεψών από τα ενετικά χρόνια έως και την αγγλοκρατία, καθώς ο άγιος Λάζαρος θεωρούνταν προστάτης της συντεχνίας. Αναλυτική περιγραφή: Ο ναός στην προσεισμική του μορφή ακολουθούσε τον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Στην νότια όψη, που ήταν και η κύρια, διακρίνονταν τέσσερα ισομεγέθη παράθυρα. Τα δυο κεντρικά αντιστοιχούσαν στον κυρίως ναό, το ένα στο Ιερό και το τελευταίο στον γυναικωνίτη. Ο νέος ναός που σύμφωνα με την επιγραφή ανακαινίσθηκε το 1985. Ακολουθεί τον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με το ιερό να παρεκκλίνει προς τα νοτιοανατολικά. Στην νότια πλευρά του ναού υπάρχει η είσοδος ανάμεσα σε τέσσερα παράθυρα. Στο ανατολικό άκρο της νότιας πλευράς υπάρχει μια δεύτερη θύρα πολύ μικρότερη και ένα μικρό παράθυρο ψηλά. Στη δυτική πλευρά ανοίγονται τρρεις θύρες μέσα σε κλειστό προστώο με δυο κίονες. Μπροστά από την παραπάνω επιμελημένη είσοδο έχει κτιστεί το νέο κωδωνοστάσιο που μιμείται τα πυργοειδή. Πάνω στην προσεισμική βάση πατά ένας ψηλός κορμός που επιστέφεται με τριγωνικό τρούλο. Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Στη νότια όψη του ναού υπάρχει η είσοδος ανάμεσα σε δυο κίονες που στηρίζουν το επιστύλιο με την επιγραφή: ΕΝΤΑΥΘΑ ΠΑΛΙΝ ΕΣΤΙΝ Η ΒΗΘΑΝΙΑ. ΕΝΔΟΝ ΓΑΡ Η ΕΓΕΡΣΙΣ Η ΤΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ ΓΟΡΔΙΟΣ
Το επιστύλιο επιστέφεται με τόξο και πάνω υπάρχει μια κυκλική πλάκα με την επιγραφή: ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ 1500 – ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗ 1853 ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 1953 – ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗ 1985
Παρόμοια διαμόρφωση έχουν τα πλαίσια των παραθύρων.
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Μέσα στον ναό υπάρχουν έργα τέχνης διαφόρων εποχών. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η εικόνα της Παναγίας Γαλανούσας, στον τύπο της Βρεφοκρατούσας, με επίχρυσο ξυλόγλυπτο πλαίσιο, καθέδρα και ουρανία, έργο του Επαμεινώνδα Κανάλε τον 19ο αιώνα.
Ο ναός του αγίου Λαζάρου είναι έδρα συντεχνίας, όπως ο ναός της Παναγίας Κρυονερίτισσας, του αγίου Νικολάου του Μώλου και της Κυρίας των Αγγέλων στη Ζάκυνθο και του αγίου Γεράσιμου στους Κήπους και της Παναγίας Βλαχέραινας στο Αργάσι.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978). Τόμος Πρώτος, Καστρόλοφος και Αιγιαλός, Αθήνα 1979
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995