Η μονή ιδρύθηκε το 1556 ως κοινοβιακό μοναστήρι. Ακολούθησε μια περίοδος παρακμής, οπότε στις αρχές του 17ου παραχωρήθηκε στον Επίσκοπο Κυθήρων Διονύσιο Κατηλιανό, ο οποίος ήρθε στη Ζάκυνθο. Στις αρχές του 19ου αιώνα παραχωρήθηκε στην Βενετία. Ο ναός υπέστη πολλές ζημιές από τον σεισμό του 1893, οι οποίες δεν αποκαταστάθηκαν. Το 1953 ο ναός παρέμεινε όρθιος με πολλά πλήγματα, ενώ το κωδωνοστάσιο κατέρρευσε. Αναστηλώθηκε στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα.
Η εικόνα της Παναγίας βρέθηκε σε ένα δέντρο στο Τραγάκι τυλιγμένη σε ένα κομμάτι δέρμα.
Φάσεις: Η μονή της Παναγίας Δερματούσας ιδρύθηκε στην τοποθεσία του Δερματά που παραχώρηθηκε από τον Προβλεπτή στον μοναχό Παλλάδιο Σιγούρο στις 19 Ιανουαρίου 1556. Στα επόμενα χρόνια παραχωρήθηκε σε διάφορους μοναχούς, ενώ το 1639 ο Επίσκοπος Κυθήρων Διονύσιος Κατηλιανός ανακαίνισε την μονή και την μετέτρεψε σε κοινοβιακή. Στις αρχές του 19ου αιώνα ηγούμενος της μονής ήταν ο αρχιμανδρίτης Διονύσιος Καναλάς, έξαρχος του πατριάρχη Αλεξάνδρειας. Ο σεισμός του 1893 προκάλεσε ζημιές στα κτίρια της μονής οι οποίες δεν αποκαταστάθηκαν και η μονή ερημώθηκε. Επομένως ο σεισμός του 1953 προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στο καθολικό που τελικά ερειπώθηκε, ενώ το κωδωνοστάσιο κατέρρευσε. Πενήντα χρόνια αργότερα ο ναός αναστυλώθηκε.
Αναλυτική περιγραφή: Το καθολικό βρισκόταν στο κέντρο της μονής με πλακόστρωτη αυλή. Η κύρια είσοδος βρισκόταν στην βόρεια πλευρά ανάμεσα σε τέσσερα παράθυρα. Η ίδια διάταξη ακολουθείται και στη νότια πλευρά, ενώ στα δυτικά υπάρχει μια μικρή θύρα. Στα ανατολικά ανοίγεται η αψίδα του Ιερού. Γύρω από το καθολικό αναπτύσσονται τα κελιά των μοναχών και τα υπόλοιπα βοηθητικά κτίρια. Οι προσόψεις τους κοσμούνταν με κιονοστοιχίες. Σώζονται πλέον σε επίπεδο θεμελίων. Απέναντι από το καθολικό σώζεται το κωδωνοστάσιο που ανήκει στον απλό τύπο και βρίσκεται πάνω από την είσοδο της μονής. Είναι χτισμένο από πελεκητό αγκωνάρι και έχει λιτή διαμόρφωση. Στον κορμό του υπάρχει ένας ανάγλυφος δίσκος, ο οποίος πιθανόν δεχόταν κάποιο πλαστικό κόσμημα που έχει πλέον χαθεί. Δεν σώζεται το υπόλοιπο του κωδωνοστασίου, δηλαδή τα τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες και η επίστεψη.
Αναλυτική περιγραφή διακόσμου: Ιδιαίτερη πλαστική διακόσμηση έχει το περιθύρωμα του καθολικού της μονής. Το τοξωτό άνοιγμα της θύρας με την ανάγλυφη κλείδα στηρίζουν πεσσίσκοι με απλά επίκρανα. Πλαισιώνεται από παραστάδες με απλά επίκρανα και ψηλές βάσεις. Στηρίζουν απλό επιστύλιο που ορίζεται από διταινιωτό και τριταινιωτό στο άνω τμήμα γείσο. Το τελευταίο καταλήγει στα άκρα σε επίκρανα. Πάνω στο επιστύλιο αναπτύσσεται η αετωματική σύνθεση με τις καμπύλες πλευρές που καταλήγουν σε έλικες. Στο κέντρο διακρίνεται τυφλή κόγχη για την τοποθέτηση κάποιου αναγλύφου, ίσως με τη μορφή της Παναγίας, το οποίο δεν σώζεται. Τα περιθυρώματα των υπόλοιπων ανοιγμάτων είναι απλά και χωρίς διακόσμηση. Στα ανατολικά της κύριας εισόδου του ναού υπάρχει λίθινη επιτύμβια επιγραφή για τον αρχιμανδρίτη Διονύσιο Καναλά με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου 1829.
Κινητά ευρήματα – Είδη μικροτεχνίας: Οι θησαυροί της μονής μεταφέρθηκαν στο Βυζαντινό Μουσείο της Ζακύνθου.
Παράλληλα: Βρίσκεται μακρυά από τον ναό της Παναγίας Καντουνιώτισσας στο Τραγάκι.
Πηγές
- http://tab.ionio.gr/culture/activities/projects/epigraphs/viewer.php?id=169 www.zakynthos.gov.gr/o-dimos-mas/dimotikes-enotites.html
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Τόμος Δεύτερος. Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Μ.Καρδαμίτση-Αδάμη – Μ.Φαρμάκης, Το μοναστήρι του Άι- Γιάννη του Προδρόμου στη Λαγκάδα. Παρελθόν και μέλλον, Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-Αρχιτεκτονική-Τέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 16 Νοεμβρίου 1996, Ζάκυνθος 1998, σ. 193-209