Ο ναός ιδρύθηκε στα τέλη του 15ου αιώνα, όμως στα πρώτα χρόνια του αιώνα καταστράφηκε από σεισμό και ξανακτίστηκε. Από τότε ανήκε στην ιδιοκτησία της ενετικής κυβέρνησης που την παραχωρούσε σε οικογένειες της περιοχής. Οι Κρήτες μετά την κατάληψη της πατρίδας τους από τους Τούρκους έφεραν στο νησί το ιερό λείψανο του Ιωσήφ Σαμάκου, το οποίο τελικά φυλάσσεται στον ναό. Στον 18ο και 19ο αιώνα έγιναν κάποιες επεμβάσεις στο εσωτερικό κυρίως του ναού. Πάντως ο σεισμός του 1953 κατέστρεψε τον ναό, όμως σύντομα ξανακτίστηκε.
Η μετακομιδή του ιερού λειψάνου του Ιωσήφ Σαμάκου από την Κρήτη στη Ζάκυνθο, αρχικά στα Ξεροβούνια Γαητανίου και από το 1915 στον ναό του Παντοκράτορα στο Γαητάνι, έγινε η αφορμή για ένα μεγάλο πανηγύρι που διοργανώνεται κάθε χρόνο στην περιοχή στο τέλος του Αυγούστου.
Ο ναός του Παντοκράτορα στο Γαητάνι ιδρύθηκε στα τέλη του 15ου αιώνα. Το 1513 ο ναός καταστράφηκε από σεισμό, όμως φαίνεται πως σύντομα αποκαταστάθηκαν οι ζημιές του. Το 1520 ο ναός ανήκε στον ιερωμένο άρχοντα Φίλιππο Ληστάρχη, όμως από τα μέσα του αιώνα περιήλθε στην ιδιοκτησία της ενετικής κυβέρνησης, η οποία την παραχωρούσε σε οικογένειες της περιοχής. Στα μέσα του 18ου ίσως έγινε ανακαίνιση του εσωτερικού του ναού με την τοποθέτηση του επίχρυσου ξυλόγλυπτου τέμπλου του Νικόλαου Βιδάλε (1745), όπως και τον επόμενο αιώνα, το 1880, οπότε και αντικαταστάθηκε εκ νέου το τέμπλο. Τότε χρονολογούνται και τα ξυλόγλυπτα πλαίσια των ανοιγμάτων του ναού. Το κωδωνοστάσιο που σώζεται και στις μέρες μας φέρει την επιγραφή 1896 – 1906. Ο ναός καταστράφηκε από τον σεισμό του 1953 και σύντομα ξανακτίστηκε.
Ο ναός στην προσεισμική του μορφή ήταν μια μονόκλιτη βασιλική. Μετά τον σεισμό του 1953 στην θέση της κτίστηκε μια τρίκλιτη βασιλική με την είσοδο στα νότια ανάμεσα σε δυο παράθυρα. Στα δυτικά ανοίγεται προστώο με δυο κίονες και πάνω ένα τρίλοβο παράθυρο. Στα ανατολικά ανοίγονται τρεις ημικυκλικές αψίδες για το Ιερό με ένα παράθυρο η καθεμιά. Στα νότια του ναού ορθώνεται το πυρογειδές κωδωνοστάσιο που σώθηκε από τον σεισμό του 1953. Πάνω στην βάση υψώνεται ο συμπαγής κορμός που χωρίζεται σε τρία τμήματα. Στα δυο κατώτερα δεν υπάρχουν ανοίγματα και φέρουν τυφλά τοξωτά ανοιγματα. Το επόμενο περιβάλλεται από εξώστη και φέρει και στις τέσσερις πλευρές διπλά τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες. Ψηλότερα υπάρχει και δεύτερος εξώστης γύρω από το ψηλό οκταγωνικό τύμπανο. Το κωδωνοστάσιο επιστέφεται από οξυκόρυφο οκταγωνικό τρούλο.
Στο εσωτερικό του δεσπόζει το ξυλόγλυπτο τέμπλο με ημερομηνία 1880.
Στον ναό σώζονται σημαντικά έργα τέχνης, εικόνες ξυλόγλυπτα και άλλα ιερά κειμήλια. Σώζεται πάνω σε επίχρυση ξυλόγλυπτη καθέδρα, έργο του Αντώνη Κουρελή, η εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας με αργυρή επένδυση. Στο πίσω τμήμα της εικόνας διασώθηκε η ελαιογραφία του Παναγιώτη Πλέσα/ Νίκα, η οποία απεικονίζει τον ναό πριν το 1893 με το κωδωνοστάσιο και τους δεόμενους άρχοντες και χωρικούς στην ύπαιθρο. Γύρω στο 1880 χρονολογείται και ο αξιομνημόνευτος ξυλόγλυπτος αρχιερατικός θρόνος. Ακόμη σώζεται αργυρόγλυπτος σταυρός με παραστάσεις και πλούσια κοσμήματα. Επιπλέον φέρει την επιγραφή: 1820. Γ.[εώργιος] Α.[ρβανιτόπουλος] Δια της συνδρομής των επιτρόπων, του Τ.[ιμίου] Σταυρού και του Δίσκου. Κωνσταντίνος Φιορεντίνος Διονύσιος Ντιρλής και Πέτρος Μουτρής. Επίσης αργυρόγλυπτος δίσκος με τον Παντοκράτορα στον ομφαλό και κόσμημα στην περιφέρειά του. Μέσα στο Άγιο Βήμα βρίσκονται δυο Ευαγγέλια με αργυρό κάλυμμα που φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις. Επίσης ένα αργυρό θυμιατήρι και δυο αργυρά Άγια Ποτήρια. Η λαβή τους φέρει την επιγραφή: 1775 Μαρτίου 16 του Αγ.Νικολάου του Φλώκα Στον γυναικωνίτη σώζονται τα βημόθυρα από το παλαιότερο τέμπλο που εικονίζουν τους τρεις Ιεράρχες.
Ο ναός του Παντοκράτορα βρίσκεται στο κέντρο του χωριού. Παράλληλα λειτουργούσε και ο ιδιωτικός ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στο Ξεροβούνι.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Τόμος -Δεύτερος. Ύπαιθρος Χώρα, Αθήνα 1979
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993