Η μονή ιδρύθηκε το 1545 – 1550 από τον Κεφαλλονίτη μοναχό Ιωαννίκιο (κοσμικό όνομα: Ιωάννης Κατσιβάς), ο οποίος για να πετύχει τον σκοπό του περιόδευσε σε διάφορους τόπους ζητώντας την συνδρομή των πιστών. Στο τέλος της ζωής του όρισε ηγούμενο της μονής τον Διονύσιο Σιγούρο, ο οποίος ήταν ηγούμενος της μονής της Αναφωνήτριας. Σύντομα άρχισε διαμορφώνεται μια πλούσια συλλογή από κώδικες και άλλα ιερά κειμήλια μέσα στη μονή. Το καθολικό ανακαινίστηκε στις αρχές του 18ου αιώνα, οπότε τοποθετήθηκε νέο τέμπλο. Το 1747 αρχαιοκάπηλοι άρπαξαν τους θησαυρούς της μονής. Έγιναν και άλλες μικρότερες επεμβάσεις στο καθολικό της, το οποίο σώθηκε από τον σεισμό του 1953, όπως και το κωδωνοστάσιο. Αντίθετα καταστράφηκαν τα βοηθητικά κτίρια, τα οποία ξανακτίστηκαν.
Η μονή της Σπηλαιώτισσας ιδρύθηκε με αφορμή την εύρεση μιας εικόνας της Παναγίας σε μια σπηλιά του γειτονικού όρους Κέντρου. Η εικόνα θεωρήθηκε πως ήταν κρυμμένη ήδη από τα χρόνια της Εικονομαχίας (726 – 842). Σήμερα φυλάσσεται στην μονή και φέρει αργυρή επένδυση. Μπροστά από την σπηλιά είχε κτιστεί ήδη από την εποχή του Ιωάννη Παναγία Σπηλαιώτισσα Κ.Πολυέζος Μοναστικό συγκρότημα Ζάκυνθος Ορθονιές 37,857180 20,702270 Μεταβυζαντινή περίοδος 1545 – 1550 Το καθολικό ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της Κοτσιβά ένα μονύδριο, λείψανα του οποίου είναι ακόμη ορατά.
Η μονή της Παναγίας Σπηλαιώτισσας στις Ορθονιές ιδρύθηκε την περίοδο 1545 – 1550 από τον Κεφαλλονίτη μοναχό Ιωαννίκιο, κατά κόσμο Ιωάννη Κατσιβά. Ο μοναχός περιπλανήθηκε σε πολλά μέρη του νησιού προκειμένου με εράνους και ελεημοσύνες να μπορέσει να προχωρήσει στην ίδρυση της μονής, στην οποία παραχώρησε και εκτάσεις που του ανήκαν. Η μονή σταδιακά απέκτησε μεγάλη περιουσία και μετόχια στον Αλυκανά, τη Ψαρού και τα Πηγαδάκια. Στο τέλος της ζωής του ο Ιωαννίκιος όρισε ηγούμενο της μονής τον Διονύσιο Σιγούρο, ηγούμενο της μονής της Αναφωνήτριας, ενώ με την διαθήκη του όριζε πως η μονή θα ήταν κοινοβιακή. Ο πλούτος της μονής σε χειρόγραφα και άλλα ιερά κειμήλια ήταν γνωστός, ώστε τη νύχτα της 15ης Μαϊου 1747 επισκέπτες που διανυκτέρευσαν άρπαξαν τα πολύτιμα αυτά αντικείμενα. Πάντως το 1712 τοποθετήθηκε στο καθολικό το νέο τέμπλο, έργο του Νικόλαου Λαμπέτη, ίσως προηγήθηκε ανακαίνιση του εσωτερικού του ναού. Το καθολικό της μονής και το κωδωνοστάσιο σώθηκαν από τον σεισμό του 1953, ενώ τα βοηθητικά κτίρια καταστράφηκαν και ξανακτίστηκαν.
Η μονή της Παναγίας Σπηλαιώτισσας οριζόταν από ένα τετράπλευρο περίβολο. Το καθολικό βρισκόταν στο κέντρο της μονής και περιβαλλόταν από τα βοηθητικά κτίρια και τα κελιά των μοναχών. Το καθολικό ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Τα υπόλοιπα κτίρια θα ήταν διώροφα με μικρά παράθυρα προς το εξωτερικό της μονής και μεγάλα ανοίγματα πίσω από τις κιονοστοιχίες προς το εσωτερικό της στο ισόγειο. Αντίθετα στον άνω όροφο μεγάλα ανοίγματα και στις πλευρές δημιουργούσαν διαμπερείς και φωτεινούς χώρους. Στην αυλή υπάρχει μια στέρνα της οποίας η στέγη στηριζόταν σε κίονες και ένας ανεμόμυλος. Το κωδωνοστάσιο βρίσκεται πάνω από την είσοδο της μονής. Ανήκει στον απλό τύπο με δυο τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες και φέρει την χρονολογία 1674. Στο κέντρο της εσωτερικής αυλής βρίσκεται το καθολικό της μονής στον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής. Επίσης βρίσκεται ένας εγκαταλειμμένος ανεμόμυλος και δυο στέρνες.
Στο εσωτερικό του καθολικού κυριαρχεί το ξυλόγλυπτο τέμπλο, έργο του Νικολάου Λαμπέτη το 1712. Η Ωραία Πύλη κοσμήθηκε με την εικόνα Ιδέ ο Άνθρωπος του Νικόλαου Κουτούζη (1800), η οποία όμως καταστράφηκε και αντικαταστάθηκε το 1837. Στην Πρόθεση σώζεται η εικόνα που φιλοτέχνησε ο ιερομόναχος Παϊσιος Βούτος το 1826.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Αθήνα 1979
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995