Η μονή ιδρύεται μετά το 1708, όταν κατασκευάζεται από τους πατέρες της Μονής Στροφάδων ο ναός του αγίου Διονυσίου. Ο ναός υπέστη διάφορες ανακαινίσεις καθώς μετά από σεισμούς προκαλούνταν πολλές καταστροφές. Το 1925 δίπλα στον παλιό ναό χτίζεται νέος, αντισεισμικός, ενώ μετά τον σεισμό 1953 χτίζεται το νέο καμπαναριό.
Στις 24 Αυγούστου 1717 το ιερό λείψανο του Αγίου Διονυσίου μεταφέρθηκε από τα Στροφάδια στη Ζάκυνθο. Αρχικά τοποθετήθηκε στον ναό της Παναγίας στον Καλλιτέρο και μετά από τρία χρόνια μεταφέρθηκε στον ναό του Αγίου Διονυσίου στη Ζάκυνθο. Το 1724 ο Άγιος Διονύσιος ανακηρύχθηκε προστάτης της Ζακύνθου, καθώς μέχρι τότε προστάτης θεωρούνταν ο Ιωάννης Πρόδρομος.
Ο πρώτος ναός του Αγίου Διονυσίου κατασκευάστηκε μετά το 1708 από τους πατέρες της μονής Στροφάδων, όμως μόλις το 1764 στην θέση του χτίστηκε ένας καθώς η μονή μετά τον σεισμό μεγαλύτερος ναός. Ο τελευταίος κατέρρευσε με τον σεισμό του 1893 και αντικαταστάθηκε από έναν ξύλινο. Το 1925 παραπλεύρως του ναού σχεδιάζεται από τον καθηγητή Α.Ορλάνδο νέος μεγαλοπρεπής με αντισεισμικά χαρακτηριστικά. Ανάλογη είναι και η ιστορία του καμπαναριού. Το πρώτο καμπαναριό χτίζεται το 1801 ανάμεσα στο Άγιο Βήμα του ναού και το μοναστηριακό συγκρότημα. Το καμπαναριό αυτό όμως κατέρρευσε κάποια στιγμή στο διάστημα 1846 – 1851. Χτίστηκε ένα νέο αψιδωτό που όμως μετά τον σεισμό του 1893 έπεσε μαζί με τον ναό. Την θέση της αψίδας του πήρε ένας τρούλος, όμως ο σεισμός του 1953 είχε επίσης καταστροφικές συνέπειες, οπότε κατασκευάζεται ένα νέο αψιδωτό καμπαναριό.
Στην θέση του παλαιού ναού έχει κτιστεί νέο μοναστήρι με την ονομασία Μονή Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου. Ο καινούργιος ναός έχει την μορφή τρίκλιτης βασιλικής. Εξωτερικά ξεχωρίζουν τα δυο κλίτη, αλλά και η Πρόθεση και το Διακονικό, καθώς και δυο διαμερίσματα στα άκρα του νάρθηκα, εξαιτίας της αυτόνομης στέγασής τους. Η κύρια είσοδος βρίσκεται στα δυτικά και ενισχύεται με την παρουσία ενός κλειστού προστώου με δυο μαρμάρινους κίονες. Στις μακρές πλευρές σχηματίζονται τυφλές αψίδες που στο κέντρο τους ανοίγονται έξι παράθυρα και επιστέφονται από οξυκόρυφες δικλινείς στέγες. Το μεσαίο κλίτος του οποίου η στέγη είναι υπερυψωμένη φωτίζεται από μια σειρά από επτά παράθυρα σε κάθε πλευρά, τα οποία είναι μικρότερα από εκείνα των κάτω σειρών. Το ιερό διακρίνεται με τρεις αψίδες, από τις οποίες η μεσαία είναι η μεγαλύτερη και φωτίζεται με τρία ραδινά παράθυρα. Στο εσωτερικό δυο κιονοστοιχίες από επτά μαρμάρινους κίονες και δυο πεσσούς στα άκρα του ναού χωρίζουν τον κυρίως ναό σε τρία κλίτη. Τα πλαϊνά, που είναι στενά σε σχέση με το ευρύχωρο μεσαίο κλίτος, στεγάζονται με σταυροθόλια. Το σύνολο ολοκληρώνεται με την παρουσία δυο μαρμάρινων κιόνων στον εξώστη του γυναικωνίτη. Το κωδωνοστάσιο που πρωτοχτίστηκε το 1851 ανήκει στον τύπο του πυργοειδούς κωδωνοστασίου με ενιαίο κορμό. Επισκευάσθηκε το 1893, με πολλές αλλαγές στην μορφή του, όμως τελικά κατέρρευσε με τον σεισμό του 1953. Θεωρείται τολμηρό έργο, καθώς το ύψος του φτάνει τα 40μ., αν και βρίσκεται δίπλα στην θάλασσα, σε μια περιοχή που διαμορφώθηκε από προσχώσεις. Έχει ραδινές αναλογίες και σχετικά απλή και λιτή μορφή. Αξιοσημειώτη είναι η βάση του, που αποτελεί μοναδική σύνθεση σε όλο το νησί. Είναι έργο του αρχιτέκτονα Φιλίππου Χαρτά. Το κωδωνοστάσιο που κατασκευάστηκε μετά τον σεισμό του 1953 είναι έργο του Δ.Ζήβα.
Ο ναός φέρει στο εσωτερικό του πλούσια εικονογράφηση των τελευταίων χρόνων. Στην αψίδα του Ιερού εικονίζεται σε ψηφιδωτό που καλύπτει όλη την επιφάνειά της, η Παναγία Βρεφοκρατούσα πλαισιωμένη από τους δυο Αρχαγγέλους. Στην Πρόθεση σε ψηφιδωτό εικονίζεται η Μεταμόρφωση. Το Διακονικό είναι αφιερωμένο στον Άγιο Διονύσιο. Εκεί βρίσκεται το ιερό λείψανο που σε κάθε εορτή εκτίθεται για προσκύνηση, ενώ ο χώρος κοσμείται με τοιχογραφίες από την ζωή και το έργο του. Το Ιερό διαχωρίζεται από τον κυρίως ναό με το ξυλόγλυπτο τέμπλο που κατασκεύασε ο Αναστάσιος Αποστ. Πάστρας το 1775. Σώζονται δεσποτικές εικόνες του 18ου και 19ου αιώνα. Εικονίζονται οι άγιοι Σπυρίδων, Γεράσιμος, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και ο Χριστός Αρχιερέας και από την άλλη πλευρά η Παναγία και ο άγιος Διονύσιος. Στην Ωραία Πύλη Ιδέ ο Άνθρωπος, διακρίνονται κάτω οι μικρές εικόνες του Ευαγγελισμού και των Ευαγγελιστών Λουκά και Ιωάννη. Ο ναός φέρει πλούσια εικονογράφηση με σκηνές από το δωδεκάορτο και από τους βίους αγίων. Στον γυναικωνίτη δεσπόζει η εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας ανάμεσα σε δυο αγγέλους. Ο κυρίως ναός χωρίζεται σε δυο μέρη από ένα φράγμα με ανάγλυφα μαρμάρινα θωράκια.
Ο ναός στολίστηκε με ωραίες εικόνες του Ν.Κουτούζη και μνημειώδη αργυρόγλυπτα έργα του Γεωργίου Διαμαντή Μπάφα. Σώζεται η αργυρόγλυπτη λάρνακα που φιλοτέχνησε ο Γ.Δ.Μπάφας σε σχέδιο του Ν.Καντούνη για το σκήνωμα του αγίου, στην οποία παριστάνεται η Κοίμηση του αγίου Διονυσίου, που περιστοιχίζεται από γέροντες πατέρες. Σε μια άλλη αργυρόγλυπτη λάρνακα έχει τοποθετηθεί το θαυματουργό χέρι του αγίου Διονυσίου. Στον γυναικωνίτη ήταν αναρτημένος ένας μακρόστενος πίνακας του Ν.Κουτούζη με χρονολογία 1766, όπου εικονίζεται η λιτάνευση του λειψάνου του αγίου Διονυσίου στα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας. Τα παραπάνω έργα μαζί με πολλά ακόμα κειμήλια του ναού εκτίθενται στο Μουσείο εκκλησιαστικής τέχνης της Ι.Μ.Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου.. Ακόμη μέσα στον ναό υπάρχουν δυο μεγάλοι αργυρόγλυπτοι κηροστάτες από την Βενετία παραγγελία του 1803 και ένας ασημένιος πολυέλαιος έργο του Διαμαντή Μπάφα. Στη μονή σώζονται δυο ευαγγέλια με αργυρόγλυπτα καλύμματα, από τα οποία το ένα είναι έργο του Γ.Δ.Μπάφα με χρονολογία 1812. Είναι επιχρυσωμένο με μικρογραφικές παραστάσεις των Προφητών και της ζωής και του μαρτυρίου του Χριστού. Στο κάτω μέρος εικονίζεται ο άγιος Διονύσιος. Το δεύτερο είναι έργο του Αθανασίου Νικολάου Τζιμούρη. Υπάρχουν επίσης ένας πίνακας του Νικόλαου Δοξαρά και ελαιογραφίες του Νικολάου Κουτούζη με τα θαύματα του αγίου, καθώς και χρυσοκέντητα άμφια και άλλα ιερά κειμήλια.
Πηγές
- Λ.Ζώης, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήνα 1955
- Ντ.Κονόμος, Ηπειρώτες στη Ζάκυνθο, Ιωάννινα 1964
- Ντ.Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967
- Δ.Ζήβας, Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήνα 1970
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478 – 1978), Αθήνα 1979
- Ντ.Κονόμος, Ζάκυνθος.Πεντακόσια χρόνια (1478 – 1978). Τέχνης Οδύσσεια, Τ.5, τεύχ.Β΄, Θρησκευτική τέχνη. Αρχιτεκτονική-Ξυλογλυπτική-Αργυρογλυπτική, Αθήνα 1989
- Μ.Σκιαδαρέση – Στ.Πισκαρδέλης, Ζάκυνθος. Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Περιήγηση, Αθήνα 1993
- W.L.Salvator, Ζάκυνθος (μετ.Α.Αρμένη-Τσουκαλά), Ζάκυνθος 1995
- Δ.Ι.Μουσούρας, Μετόχια της Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-Αρχιτεκτονική Τέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 16 Νοεμβρίου 1996, Ζάκυνθος 1998, σ. 101-165
- Αρ.Μιχαλόπουλος – Β.Μηνακάκης, Επτάνησα, Αθήνα 2003
- Ζ.Α.Μυλωνά, Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, Αθήνα 2011